[1]. Trường Đại học Luật Hà Nội: Giáo trình luật hình sự Việt Nam (tập 1), Sđd, tr.255; Võ Khánh Vinh: Giáo trình luật hình sự Việt Nam (Phần chung), Sđd, tr.399; Viện nghiên cứu Nhà nước và Pháp luật: Tội phạm học, luật hình sự và luật tố tụng hình sự, Sđd, tr.219; v.v..

[2]. Võ Khánh Vinh: Giáo trình luật hình sự Việt Nam (Phần chung), Sđd, tr.402; Đinh Văn Quế: Tội phạm và Hình phạt trong luật hình sự Việt Nam, Sđd, tr.282, v.v..

[3]. Xem Nghị quyết số 01/2006/NQ-HĐTP ngày 12-5-2006 của Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao.

[4] Mức cần thiết có thể được đánh giá thông qua nội dung đã được phân tích trong bài Những tình tiết loại trừ trách nhiệm hình sự của Quyển này (TG).

[5]. Xem Công văn số 81/2002/TANDTC ngày 10-6-2002 về việc giải đáp các vấn đề về nghiệp vụ.

[6]. Ngoài văn bản hướng dẫn này, tội phạm trong một số lĩnh vực khác cũng được các cơ quan có thẩm quyền hướng dẫn về hậu quả nghiêm trọng, rất nghiêm trọng hoặc đặc biệt nghiêm trọng, như: Thông tư liên ngành số 09/1996/TTLN/TANDTC-VKSNDTC-BNV ngày 10-10-1996 hướng dẫn áp dụng Điều 96a và Điều 203 Bộ luật hình sự năm 1985; Thông tư liên tịch số 01/2001/TTLT/BTP-BCA-TANDTC-VKSNDTC ngày 25-9-2001 về việc hướng dẫn áp dụng các quy định tại chương XV “Các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình” của Bộ luật hình sự năm 1999; Nghị quyết số 02/2003/NQ-HĐTP ngày 17-4-2003 hướng dẫn áp dụng một số quy định của Bộ luật hình sự năm 1999; Thông tư liên tịch số 01/2003/TTLT-TANDTC-VKSNDTC-BCA-BTP-BQP ngày 11-8-2003 hướng dẫn áp dụng một số quy định tại chương XXIII “Các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân” của Bộ luật hình sự năm 1999; Thông tư liên tịch số 19/2007/TTLT/BNN&PTNT-BTP-BCA-VKSNDTC-TANDTC ngày 08-3-2007 hướng dẫn áp dụng một số điều của Bộ luật hình sự về các tội phạm trong lĩnh vực quản lý rừng, bảo vệ rừng và quản lý lâm sản (TG).

[7] Về vai trò giúp sức, có thể tham khảo thêm bài Đồng phạm của quyển này.

[8]. Max: mức cao nhất của hình phạt tù có thời hạn là 30 năm, cải tạo không giam giữ là 3 năm, mức phạt tiền không giới hạn tối đa trong trường hợp tổng hợp hình phạt (TG).

[9]. Lý luận luật hình sự gọi đây là cộng toàn phần (TG).

[10]. Lý luận luật hình sự gọi đây là cộng một phần (vì một phần vượt mức phải bỏ đi) (TG).

[11]. Bởi vì nếu có hình phạt tù chung thân, tử hình thì sử dụng phương pháp thu hút, cảnh cáo và trục xuất không có gì để tổng hợp với hình phạt khác, hình phạt tiền không tổng hợp với hình phạt khác (TG).

 

BÀI 16

CÁC BIỆN PHÁP THA MIỄN TRONG
LUẬT HÌNH SỰ

I. KHÁI NIỆM CÁC BIỆN PHÁP THA MIỄN

Các biện pháp tha miễn trong pháp luật hình sự là các quy phạm (chế định) mang tính chất nhân đạo, phản ánh sự khoan hồng của Nhà nước đối với người phạm tội hoặc pháp nhân thương mại phạm tội và được cơ quan tư pháp hình sự có thẩm quyền áp dụng trong những trường hợp khi có đầy đủ các căn cứ và điều kiện theo quy định của pháp luật hình sự[1].

Với khái niệm này, các biện pháp tha miễn được hiểu như sau:

- Các biện pháp tha miễn trong pháp luật hình sự là những quy phạm (chế định) mang tính nhân đạo ghi nhận trong Phần chung hoặc phần các tội phạm Bộ luật hình sự, thể hiện sự tôn trọng và bảo vệ các quyền của con người bằng pháp luật hình sự. Các biện pháp tha miễn được Bộ luật hình sự quy định thành từng chế định. Mỗi chế định bao gồm một hoặc một số quy phạm pháp luật, chứa đựng một biện pháp tha miễn cụ thể. Các chế định tha miễn luôn mang tính nhân đạo vì nội dung của chúng luôn theo hướng có lợi đối với người phạm tội hoặc pháp nhân thương mại phạm tội.

- Các biện pháp tha miễn trong pháp luật hình sự phản ánh sự khoan hồng của Nhà nước đối với người phạm tội hoặc pháp nhân thương mại phạm tội. Các biện pháp tha miễn bao giờ cũng thể hiện sự quan tâm của Nhà nước trong việc cải tạo, giáo dục chủ thể phạm tội, tạo điều kiện để họ tự ăn năn, hối cải, trở thành chủ thể lương thiện, sống có ích cho xã hội, sớm tái hoà nhập cộng đồng.

- Các biện pháp tha miễn trong pháp luật hình sự phải do cơ quan tư pháp hình sự có thẩm quyền áp dụng đối với người phạm tội hoặc pháp nhân thương mại phạm tội. Tuỳ từng giai đoạn tố tụng khác nhau mà các biện pháp này có thể được áp dụng bởi cơ quan Điều tra, Viện kiểm sát hoặc Toà án. Bên cạnh đó, việc áp dụng các biện pháp tha miễn phải được tiến hành theo một trình tự thủ tục tố tụng chặt chẽ được pháp luật tố tụng hình sự quy định.

- Các biện pháp tha miễn trong pháp luật hình sự chỉ được phép sử dụng khi có đầy đủ các căn cứ và điều kiện được pháp luật hình sự quy định.

Các biện pháp tha miễn trong pháp luật hình sự Việt Nam cụ thể bao gồm: (1) thời hiệu trong luật hình sự, (2) miễn trách nhiệm hình sự, (3) miễn hình phạt, (4) án treo, (5) miễn chấp hành hình phạt, (6) giảm mức hình phạt đã tuyên, (7) hoãn chấp hành hình phạt, (8) tạm đình chỉ chấp hành hình phạt, (9) tha tù trước hạn, (10) xoá án tích.

II. THỜI HIỆU TRONG LUẬT HÌNH SỰ

1. Thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự (Điều 27 Bộ luật hình sự)

a) Khái niệm:

Thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự là thời hạn do Bộ luật hình sự quy định mà khi hết thời hạn đó thì người phạm tội không bị truy cứu trách nhiệm hình sự về hành vi phạm tội của mình nữa.

Xuất phát từ nguyên tắc xử lý: “Mọi hành vi phạm tội phải được phát hiện kịp thời, xử lý nhanh chóng, công minh theo đúng pháp luật” (Điều 3 Bộ luật hình sự), thể hiện tinh thần chủ động phòng ngừa và kiên quyết đấu tranh chống tội phạm, đòi hỏi các cơ quan tiến hành tố tụng phải thực hiện đầy đủ chức năng, nhiệm vụ của mình và phối hợp chặt chẽ với nhau để phát hiện kịp thời, xử lý nghiêm minh theo đúng pháp luật các hành vi phạm tội xảy ra. Tuy nhiên, trong thực tế cũng có một số trường hợp do thiếu sót của các cơ quan tiến hành tố tụng, có một số hành vi phạm tội không bị phát hiện hoặc bị bỏ quên không truy cứu trách nhiệm hình sự. Nếu trong một thời gian dài, người phạm tội đã làm ăn lương thiện, không phạm tội mới, không trốn tránh pháp luật và có lệnh truy nã thì cơ quan tố tụng không có quyền truy cứu trách nhiệm hình sự về hành vi phạm tội của họ nữa.

Ở góc độ khác, người phạm tội hoặc pháp nhân sau khi phạm tội đã biết ăn năn hối cải, dù không bị xử lý nhưng đã tự cải tạo trở thành người tốt, hoặc ít ra là không tiếp tục phạm tội, không có thái độ lẩn trốn khi cơ quan tố tụng truy nã. Như vậy, không cần thiết phải truy cứu trách nhiệm hình sự họ nữa. Bởi vì, việc truy cứu trách nhiệm hình sự lúc này không bảo đảm được mục đích mà có thể dẫn đến mục đích ngược lại.

Như vậy, trong trường hợp này, có hành vi tội phạm xảy ra trên thực tế và người thực hiện tội phạm có trách nhiệm hình sự. Khi đã hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự, các cơ quan tố tụng hình sự quyết định miễn trách nhiệm hình sự cho anh ta trên cơ sở duy nhất là “hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự”. Mặc dù trong Bộ luật hình sự không quy định đây là một dạng miễn trách nhiệm hình sự nhưng thực tiễn áp dụng luôn thừa nhận như vậy và bản chất của nó cũng nói lên điều đó. Nhiều nhà nghiên cứu luật hình sự cũng đồng ý quan điểm này[2].

b) Điều kiện để người phạm tội không bị truy cứu trách nhiệm hình sự do hết thời hiệu:

Thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự do luật định, phụ thuộc vào tính chất và mức độ nghiêm trọng của tội phạm đã thực hiện. Theo Điều 27 Bộ luật hình sự hiện hành thì không truy cứu trách nhiệm hình sự, nếu tính từ ngày tội phạm được thực hiện đã qua những thời hạn sau đây:

- 5 năm đối với các tội phạm ít nghiêm trọng;

- 10 năm đối với các tội phạm nghiêm trọng;

- 15 năm đối với các tội phạm rất nghiêm trọng;

- 20 năm đối với các tội phạm đặc biệt nghiêm trọng.

Các thời điểm nói trên được tính từ thời điểm thực hiện tội phạm. Thời điểm phạm tội được xác định là thời điểm mà người phạm tội thực hiện hành vi phạm tội. Việc xác định thời điểm phạm tội của một người thực hiện một tội phạm thông thường rất đơn giản. Tuy nhiên, trong trường hợp hành vi phạm tội được thực hiện ở dạng đặc biệt (như tội kéo dài, tội liên tục) thì việc xác định thời điểm phạm tội có phần phức tạp hơn. Bởi vì, với dạng đặc biệt, tội phạm không phải được thực hiện trong một khoản thời gian vài giờ hay trong cùng một ngày mà có khả năng diễn ra trong vài tháng hoặc vài năm. Trong trường hợp này, thời điểm phạm tội được xác định là thời điểm mà người phạm tội chấm dứt thực hiện tội phạm trên thực tế (thời điểm tội phạm kết thúc) hoặc là thời điểm kẻ phạm tội thực hiện hành vi cuối cùng.

Một vấn đề đặt ra nữa đối với việc xác định thời điểm phạm tội trong một vụ đồng phạm. Thời điểm phạm tội của những người trong đồng phạm được xác định cụ thể theo vai trò của những người trong đồng phạm. Chẳng hạn, người xúi giục bao giờ cũng kết thúc hành vi xúi giục của mình trước người thực hành. Vì thế, sau khi người xúi giục thực hiện xong hành vi xúi giục của mình, thời điểm phạm tội lập tức được áp dụng đối với anh ta mà không cần đợi người thực hành kết thúc hành vi phạm tội[3].

Đối với pháp nhân, thời điểm phạm tội được tính là thời điểm của người nhân danh pháp nhân thực hiện tội phạm.

Nếu thời hiệu trên đã qua mà cơ quan có trách nhiệm vì một lý do nào đó không biết hoặc bỏ qua thì người phạm tội hoặc pháp nhân phạm tội không bị truy cứu trách nhiệm hình sự về tội đã phạm.

Thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự ngắn dài tùy thuộc vào tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm, do đó nó được xác định theo loại phạm tội mà người phạm tội đã thực hiện. Việc phân loại tội phạm thành bốn loại truyền thống là dựa trên tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm, căn cứ để xác định là mức cao nhất của khung hình phạt đối với tội ấy. Vấn đề sẽ không nảy sinh khi Bộ luật hình sự chỉ thừa nhận trách nhiệm hình sự của cá nhân. Khi Bộ luật hình sự truy cứu trách nhiệm hình sự của pháp nhân thì vấn đề trở nên phức tạp. Bởi vì, các hình phạt đối với pháp nhân không có hình phạt tù có thời hạn, tù chung thân hoặc tử hình. Như vậy, mặc nhiên tội phạm mà pháp nhân thực hiện chỉ có thể là tội phạm ít nghiêm trọng. Do đó, mặc nhiên người ta cũng hiểu rằng, thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự đối với pháp nhân luôn là 5 năm kể từ thời điểm phạm tội đối với mọi hành vi phạm tội. Thực tế này sẽ tạo nên sự bất hợp lý trong áp dụng luật hình sự theo yêu cầu của nguyên tắc phân hóa trách nhiệm hình sự. Vấn đề chỉ có thể được giải quyết khi chúng ta hoàn thiện chế định phân loại tội phạm (xem phần phân tích ở bài Tội phạm của sách này).

 

c) Các trường hợp tính lại thời hiệu:

Theo khoản 3 Điều 27 Bộ luật hình sự hiện hành, nếu sau khi phạm tội, dù không bị phát hiện, nhưng:

- Người phạm tội lại phạm tội mới mà Bộ luật hình sự quy định mức cao nhất của khung hình phạt đối với tội ấy là trên một năm tù, thì thời gian đã qua không được tính và thời hiệu đối với tội cũ được tính lại kể từ ngày phạm tội mới.

Ví dụ, ngày 01-01-2001, Phương phạm tội nhưng không bị phát hiện. Đến ngày 02-02-2004, Phương lại phạm tội mà mức cao nhất của khung hình phạt đối với tội ấy là trên 1 năm tù thì thời hiệu của cả hai tội mà Phương đã thực hiện sẽ được bắt đầu tính kể từ ngày 02-02-2004.

- Hoặc, người phạm tội cố tình trốn tránh và đã có lệnh truy nã, thì thời gian trốn tránh không được tính và thời hiệu mới tính lại kể từ khi người đó ra đầu thú hoặc bị bắt giữ.

Cần phải lưu ý, chỉ khi nào sau khi phạm tội, người phạm tội đã trốn tránh và có quyết định truy nã đối với họ thì thời hiệu mới không được tính. Nếu họ có trốn tránh nhưng cơ quan công an không ra quyết định truy nã thì thời hiệu vẫn được tính đối với họ. Việc quy định này là cần thiết nhằm bảo đảm cho chế định thời hiệu có tác dụng tích cực, khuyến khích người phạm tội muốn được hưởng thời hiệu thì phải hối cải, tự cải tạo, giáo dục, có lối sống bình thường trong một thời gian dài trong xã hội.

Một vấn đề đặt ra là có phải thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự được áp dụng đối với cả các tội phạm đã hoàn thành và các tội phạm chưa hoàn thành. Điều này đúng. Mặc dù Bộ luật hình sự không đề cập đến điều này, nhưng thực tế cả tội phạm hoàn thành và tội phạm chưa hoàn thành đều có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự nên thời hiệu đương nhiên sẽ áp dụng cho cả hai. Nếu vậy, việc Bộ luật hình sự không quy định thời hạn (trong thời hiệu) khác nhau giữa tội phạm hoàn thành và tội phạm chưa hoàn thành xem ra chưa hợp lý. Theo quy định của Bộ luật hình sự, các chế tài quy định trong phần các tội phạm Bộ luật hình sự là dành cho các tội phạm hoàn thành. Khi tội phạm chưa hoàn thành, mức chế tài sẽ thấp hơn (theo Điều 57 Bộ luật hình sự). Như vậy, không có lý do gì thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự được quy định như nhau đối với cả tội phạm hoàn thành và tội phạm chưa hoàn thành. Thiếu sót này nhà làm luật nên nghiên cứu để hoàn thiện Bộ luật hình sự.

d) Không áp dụng thời hiệu:

Do tính chất đặc biệt nguy hiểm cho xã hội của các tội xâm phạm an ninh quốc gia (Chương XIII) và các tội phá hoại hoà bình, chống loài người và tội phạm chiến tranh (Chương XXVI) nên Điều 28 Bộ luật hình sự Việt Nam hiện hành quy định: đối với các tội phạm tại hai chương đó không được áp dụng thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự theo Điều 27 của Bộ luật này.

Đặc biệt, Bộ luật hình sự năm 2015 đã bổ sung những trường hợp không áp dụng thời hiệu đối với một số tội phạm có tính chất tham nhũng, đó là: Tội tham ô tài sản thuộc trường hợp quy định tại khoản 3 và khoản 4 Điều 353 của Bộ luật này; tội nhận hối lộ thuộc trường hợp quy định tại khoản 3 và khoản 4 Điều 354 của Bộ luật này. Cụ thể:

- Tham ô chiếm đoạt tài sản trị giá từ 500.000.000 đồng trở lên.

- Tham ô gây thiệt hại về tài sản từ 3.000.000.000 đồng trở lên.

- Tham ô gây ảnh hưởng xấu đến an ninh, trật tự, an toàn xã hội.

- Tham ô dẫn đến doanh nghiệp hoặc tổ chức khác bị phá sản hoặc ngừng hoạt động.

- Nhận hối lộ mà của hối lộ là tiền, tài sản hoặc lợi ích vật chất khác trị giá từ 500.000.000 đồng trở lên.

- Nhận hối lộ gây thiệt hại về tài sản từ 3.000.000.000 đồng trở lên.

Đây là những điểm bổ sung thể hiện rõ quan điểm của Đảng và Nhà nước ta đang tuyên chiến với nạn tham nhũng khi mà nó đang hoành hành khiến cho lòng tin nhân dân bị sụt giảm nghiêm trọng đối với cả hệ thống chính trị. Động thái này phần nào củng cố lại lòng tin của nhân dân đối với Đảng và Nhà nước ta khi các tội phạm trên bị xếp ngang với các tội phạm xâm phạm an ninh quốc gia hoặc các tội phá hoại hòa bình, tội chống loài người, tội phạm chiến tranh.

Việc Bộ luật hình sự không quy định thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự đối với pháp nhân thương mại phạm tội là một thiếu sót lớn. Về nguyên tắc, pháp nhân thương mại cũng phạm tội như cá nhân. Nếu sau khi pháp nhân thương mại phạm tội mà các cơ quan tư pháp hình sự có thẩm quyền không kịp thời xử lý thì họ vẫn có quyền được hưởng thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự. Tội phạm mà pháp nhân thương mại thực hiện cũng được phân loại rõ ràng nên việc quy định thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự đối với pháp nhân thương mại là không khó. Chỉ cần bổ sung vào quy định thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự nội dung pháp nhân thương mại thì có thể áp dụng quy định này đối với pháp nhân thương mại tương ứng với các loại tội phạm mà họ đã thực hiện. Vấn đề này nên được nhà làm luật lưu ý.

 

2. Thời hiệu thi hành bản án hình sự (Điều 60 Bộ luật hình sự)

a) Khái niệm:

Về nguyên tắc, mọi hình phạt sau khi đã tuyên bằng bản án có hiệu lực phải được thi hành một cách nghiêm chỉnh. Dù vậy, thực tế có những bản án vì những nguyên nhân nhất định (Toà án quên ra quyết định thi hành án, cơ quan thi hành án quên thi hành án, bản án bị thất lạc, v.v.) nên nó không được thi hành. Trong suốt thời gian chờ thi hành án, người bị áp dụng hình phạt vẫn chờ đợi để được thi hành và tự mình cải tạo trở thành người tốt, sống có ích cho xã hội, không phạm tội mới, không có ý thức lẩn tránh pháp luật thì không cần buộc người bị áp dụng hình phạt phải chấp hành hình phạt nữa. Ở phương diện thứ hai, để bảo đảm mục đích, hình phạt phải được áp dụng chẳng những phải tương xứng với tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm mà còn phải được thi hành đúng lúc. Đứng ở góc độ các cơ quan thi hành án, dù được Nhà nước trao quyền có thể dùng các biện pháp cưỡng chế cần thiết để bảo đảm thi hành hình phạt nhưng nếu thiếu trách nhiệm dẫn đến người bị kết án phải chờ đợi mà không được thi hành thì không còn quyền buộc người bị kết án thi hành nữa. Trên các cơ sở đó, Điều 60 Bộ luật hình sự hiện hành quy định: “Thời hiệu thi hành bản án hình sự là thời hạn do Bộ luật này quy định mà khi hết thời hạn đó người bị kết án không phải chấp hành bản án đã tuyên”.

Cho đến nay, cả về mặt lập pháp, lý luận và thực tiễn đều chưa có sự xác nhận chính thức việc không buộc một người chấp hành bản án hình sự đã có hiệu lực pháp luật là miễn chấp hành bản án hay miễn chấp hành hình phạt. Một người phải chấp hành bản án khi đó là bản án kết tội có kèm theo hình phạt. Nếu bản án không có hình phạt thì về mặt hình sự, người bị kết án không có gì để chấp hành. Nếu bản án hình sự bao gồm cả phần bồi thường dân sự thì phần dân sự sẽ áp dụng thời hiệu thi hành bản án dân sự. Cho nên, có thể khẳng định, việc không buộc một người phải chấp hành bản án hình sự do hết thời hiệu thực chất là không buộc họ phải chấp hành hình phạt đã tuyên đối với họ. Điều này đồng nghĩa với việc miễn chấp hành hình phạt cho người bị kết án. Tuy nhiên, đây là một dạng miễn chấp hành hình phạt một cách đương nhiên, không giống các trường hợp miễn chấp hành hình phạt theo quy định tại Điều 62 Bộ luật hình sự hiện hành, là các trường hợp cần phải có sự xem xét, đánh giá và quyết định của Toà án.

Quan điểm xem việc không buộc một người phải chấp hành bản án đã tuyên đối với mình là miễn chấp hành hình phạt đã từng được thừa nhận trong thực tiễn xét xử ở nước ta. Thông tư liên ngành số 04/TTLN-TANDTC-VKSNDTC-BNV-BTP ngày 26-12-1986 về việc hướng dẫn áp dụng thời hiệu thi hành bản án hình sự, có đoạn nêu: đối với người phạm tội, chỉ bị xử phạt 5 năm tù trở xuống mà vì bệnh tật, sinh đẻ hoặc hoàn cảnh khó khăn, được tạm hoãn thi hành án nhiều lần, thời gian tạm hoãn đã bằng thời hiệu thi hành bản án và trong thời gian đó họ không phạm tội mới, không còn nguy hiểm cho xã hội nữa, thì Toà án quyết định miễn chấp hành hình phạt tù.

Về bản chất, thời hiệu thi hành bản án quy định tại Điều 60 Bộ luật hình sự là thời hiệu thi hành bản án hình sự về quyết định hình phạt. Bởi vậy, đối với các quyết định về bồi thường thiệt hại, án phí và các quyết định khác về tài sản thì việc xác định thời hiệu thi hành bản án được thực hiện theo quy định của pháp luật về thi hành án dân sự (Nghị quyết số 01/2007/NQ-HĐTP ngày 02-10-2007 của Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao hướng dẫn áp dụng một số quy định của Bộ luật hình sự về thời hiệu thi hành bản án, miễn chấp hành hình phạt, giảm thời hạn chấp hành hình phạt (sau đây gọi là Nghị quyết số 01/2007/NQ-HĐTP).

b) Điều kiện để người bị kết án được miễn chấp hành án theo thời hiệu:

Khoản 2, 3 Điều 60 Bộ luật hình sự hiện hành quy định, người bị kết án không bị buộc phải chấp hành bản án đã tuyên đối với mình khi đã qua các thời gian sau đây:

- 5 năm đối với các trường hợp xử phạt tiền, cải tạo không giam giữ hoặc xử phạt tù từ ba năm trở xuống.

- 10 năm đối với các trường hợp xử phạt tù từ trên ba năm đến mười lăm năm.

- 15 năm đối với các trường hợp xử phạt tù từ trên mười lăm năm đến ba mươi năm.

- 20 năm đối với các trường hợp xử phạt tù chung thân hoặc tử hình.

- Thời hiệu thi hành bản án hình sự đối với pháp nhân là 5 năm.

Thời hiệu thi hành bản án hình sự được tính từ ngày bản án có hiệu lực pháp luật. Các bản án có hiệu lực pháp luật bao gồm:

+ Bản án sơ thẩm không bị kháng cáo, kháng nghị trong thời hạn do luật định (kháng nghị của Viện kiểm sát cùng cấp, kháng cáo: 15 ngày kể từ ngày tuyên án, hoặc niêm yết công khai; 30 ngày nếu là Viện kiểm sát cấp trên);

+ Bản án phúc thẩm có hiệu lực ngay;

+ Quyết định giám đốc thẩm có hiệu lực ngay;

+ Quyết định tái thẩm có hiệu lực ngay.

Theo Nghị quyết số 01/2007/NQ-HĐTP cần lưu ý một số trường hợp sau đây:

- Trường hợp trong bản án có tổng hợp hình phạt của nhiều tội thì căn cứ mức hình phạt để tính thời hiệu thi hành bản án hình sự là hình phạt chung của hình phạt chính nặng nhất.

Ví dụ: Tại Bản án hình sự phúc thẩm số 10/2007/HSPT ngày 15-3-2007, Toà phúc thẩm Toà án nhân dân tối cao tại Hà Nội quyết định không chấp nhận kháng cáo của bị cáo H và giữ nguyên Bản án sơ thẩm số 15/2006/HSST ngày 20-12-2006 của Toà án nhân dân tỉnh T; tuyên bố bị cáo H phạm tội giết người, cố ý gây thương tích và cho vay lãi nặng; áp dụng khoản 2 Điều 93, khoản 1 Điều 104, khoản 1 Điều 163 và khoản 1 Điều 50 Bộ luật hình sự; xử phạt bị cáo H 12 năm tù về tội giết người, 2 năm tù về tội cố ý gây thương tích, 20 triệu đồng về tội cho vay lãi nặng; tổng hợp hình phạt buộc bị cáo H phải chấp hành hình phạt chung là 14 năm tù và 20 triệu đồng... Trong trường hợp này căn cứ mức hình phạt để tính thời hiệu thi hành Bản án hình sự phúc thẩm số 10/2007/HSPT nêu trên là hình phạt chung của hình phạt tù (14 năm tù). Như vậy theo quy định tại điểm b khoản 2 Điều 55 Bộ luật hình sự thì thời hiệu thi hành bản án phúc thẩm này là mười năm.

- Trường hợp trong bản án có nhiều người bị kết án thì căn cứ vào mức hình phạt đối với từng người cụ thể để tính thời hiệu thi hành bản án hình sự đối với họ.

- Trường hợp trong bản án có tổng hợp hình phạt của nhiều bản án, thì căn cứ vào mức hình phạt trong mỗi bản án cụ thể để tính thời hiệu thi hành mỗi bản án hình sự cụ thể đó mà không phải căn cứ vào mức tổng hợp hình phạt chung.

- Trường hợp người bị kết án phạt tù được hoãn (tạm đình chỉ) chấp hành hình phạt tù và khi hết thời hạn hoãn (tạm đình chỉ) chấp hành hình phạt tù mà Chánh án Toà án đã cho hoãn (tạm đình chỉ) chấp hành hình phạt tù không ra quyết định thi hành án hình phạt tù theo quy định tại khoản 2 Điều 261 hoặc quyết định thi hành án phạt tù đối với phần hình phạt tù còn lại theo quy định tại điểm b khoản 1 Điều 262 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 hoặc có ra quyết định thi hành án phạt tù, nhưng người bị kết án không trốn tránh, thì cũng được hưởng thời hiệu thi hành bản án. Thời hiệu thi hành bản án hình sự được tính kể từ ngày hết thời hạn hoãn (tạm đình chỉ) chấp hành hình phạt tù và căn cứ vào mức hình phạt tù còn lại mà người bị kết án chưa chấp hành.

Bộ luật hình sự không quy định thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự đối với pháp nhân thương mại, nhưng có quy định thời hiệu thi hành bản án hình sự đối với pháp nhân. Tuy nhiên, việc Bộ luật hình sự quy định thời hiệu thi hành bản án hình sự đối với pháp nhân là 5 năm cho tất cả  các bản án, mức thời hạn thấp nhất của thời hiệu thi hành bản án hình sự là sự bất hợp lý trên yêu cầu của nguyên tắc phân hóa trách nhiệm hình sự. Trong khi nếu cá nhân bị kết án, thời hiệu thi hành bản án có thể từ 5, 10, 15, 20 năm thì pháp nhân chỉ có thời hạn là 5 năm. Các tội phạm được quy định trong Bộ luật hình sự có mức định tính và định lượng như nhau về tính nguy hiểm, quy định cho cá nhân lẫn pháp nhân phạm tội. Cũng với tội phạm đó, nếu là cá nhân phạm phải, bị kết án thì thời hiệu có thể từ 5 năm đến 20 năm, trong khi đó, đối với pháp nhân phạm tội đó, bị kết án thì thời hiệu chỉ là 5 năm. Hướng hoàn thiện quy định này là nhà làm luật cần xem xét từng loại hình phạt đối với pháp nhân với mức độ khác nhau để quy đồng với các loại hình phạt dành cho cá nhân, từ đó có thể quy định sao cho thời hạn có mức tương đồng giống nhau giữa cá nhân và pháp nhân, tránh chỉ quy định thời hiệu dành cho pháp nhân có một mức độ. Có như thế thì nguyên tắc phân hóa trách nhiệm hình sự mới được bảo đảm.

 

c) Tính lại thời hiệu thi hành bản án hình sự:

Theo khoản 4 Điều 60 Bộ luật hình sự, thời hiệu thi hành bản án hình sự được tính lại như sau:

- Nếu sau khi bản án có hiệu lực pháp luật, người bị kết án lại phạm tội mới thì thời hiệu được tính kể từ ngày phạm tội mới.

Ví dụ, bản án tuyên đối với Hùng có hiệu lực ngày 03-3-2004. Bản án này vì lý do nào đó mà chưa được thi hành nhưng không có lỗi của Hùng. Ngày 04-4-2005, Hùng phạm tội mới. Như vậy, thời hiệu thi hành bản án của bản án đã tuyên đối với Hùng bắt đầu tính lại từ ngày 04-4-2005. Đây cũng là thời điểm tính thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự của tội phạm mà Hùng thực hiện vào ngày 04-4-2005. Còn thời hiệu thi hành bản án của tội mới do Hùng thực hiện sẽ được tính từ ngày bản án của tội mới có hiệu lực pháp luật.

- Nếu sau khi bản án có hiệu lực pháp luật, người bị kết án cố tình trốn tránh và đã có quyết định truy nã thì không được tính vào thời hiệu. Thời hiệu sẽ tính kể từ ngày người này ra trình diện hoặc bị bắt giữ. Tương tự như thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự, chỉ sau khi bản án có hiệu lực pháp luật, người bị kết án đã trốn tránh và cơ quan Công an đã ra quyết định truy nã anh ta về việc trốn tránh đó thì thời hiệu mới không được tính và thời hiệu sẽ được tính lại kể từ ngày người này ra trình diện hoặc bị bắt giữ. “Cố tình trốn tránh” là cố tình giấu địa chỉ, ẩn náu, thay đổi họ tên, hình dạng... làm cho cơ quan có thẩm quyền thi hành án không biết họ ở đâu hoặc không phát hiện được. Nếu người bị kết án có trốn tránh nhưng không bị truy nã hoặc có ra quyết định truy nã, nhưng không đúng quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 (trừ những việc không thể thực hiện được, như phải dán ảnh kèm theo, nhưng không có ảnh) thì thời hiệu vẫn áp dụng đối với anh ta.

Ví dụ, Nguyễn Minh Thiện bị truy tố về tội vi phạm các quy định về an toàn giao thông. Trong quá trình chuẩn bị xét xử, Tòa án nhân dân tỉnh Bình Dương đã ra quyết định bắt Thiện để bảo đảm việc xét xử, nhưng Thiện đã trốn khỏi địa phương nên Công an không bắt được Thiện. Toà án đã xét xử vắng mặt bị cáo và tại bản án số 62/HSST ngày 7-7-1999, Tòa án nhân dân tỉnh Bình Dương đã xử phạt Thiện 3 năm tù.

Sau khi bản án có hiệu lực pháp luật, Tòa án nhân dân tỉnh Bình Dương đã ra quyết định thi hành án đối với Thiện nhưng vẫn không bắt được Thiện để thi hành án cho đến hết 5 năm. Trong trường hợp này, Thiện sẽ không bị buộc phải chấp hành bản án này nữa vì đã hết thời hiệu.

Theo nguyên tắc, thời hiệu thi hành bản án không được áp dụng đối với những bản án được tạm hoãn chấp hành. Trường hợp này, sau khi hết thời gian tạm hoãn, người bị kết án lại chấp hành bản án, thời gian tạm hoãn không được tính vào thời hiệu. Dù vậy, trong thực tiễn thi hành án, nếu người bị kết án được hoãn thi hành án nhiều lần vì lý do sức khoẻ mà sau thời gian đó, người bị kết án không phạm tội mới, không còn nguy hiểm cho xã hội nữa, nếu tổng thời gian tạm hoãn bằng thời hiệu thi hành bản án thì Toà án có thể ra quyết định miễn chấp hành án cho họ (Thông tư liên ngành
số 04/TTLN-TANDTC-VKSNDTC-BCA-BTP ngày 26-12-1986 về việc hướng dẫn áp dụng thời hiệu thi hành bản án hình sự).

Nói tóm lại, thời gian chậm thi hành bản án mà không do lỗi của người bị kết án thì thời gian đó sẽ được tính vào thời hiệu. Miễn chấp hành hình phạt khi đã hết thời hiệu do Toà án quyết định.

d) Không áp dụng thời hiệu thi hành bản án hình sự:

Điều 61 Bộ luật hình sự hiện hành còn quy định, đối với các bản án kết tội về các tội phạm quy định tại Chương XIII (các tội xâm phạm an ninh quốc gia) và Chương XXVI (các tội phá hoại hoà bình, chống loài người và tội phạm chiến tranh) của Bộ luật này sẽ không được áp dụng thời hiệu.

Ngoài ra, Bộ luật hình sự 2015, sửa đổi, bổ sung năm 2017 còn bổ sung hai trường hợp không áp dụng thời hiệu thi hành bản án là: những người bị kết tội tại khoản 3 và khoản 4 Điều 353, khoản 3 và khoản 4 Điều 354 của Bộ luật này (tương tự thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự).

Theo khoản 4 Điều 55 Bộ luật hình sự năm 1999: “Việc áp dụng thời hiệu đối với các trường hợp xử phạt tù chung thân hoặc tử hình, sau khi đã qua thời hạn mười lăm năm, do Chánh án Toà án nhân dân tối cao quyết định theo đề nghị của Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao. Trong trường hợp không cho áp dụng thời hiệu thì hình phạt tử hình được chuyển thành tù chung thân, tù chung thân được chuyển thành tù ba mươi năm”. Như vậy, Chánh án Toà án nhân dân tối cao sẽ có toàn quyền quyết định có áp dụng hay không thời hiệu đối với bản án tù chung thân hoặc tử hình theo đề nghị của Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao.

Việc quy định giao cho Chánh án Toà án nhân dân tối cao xem xét việc áp dụng thời hiệu đối với các bản án tù chung thân hoặc tử hình (khoản 4 Điều 55 Bộ luật hình sự), cũng có thể được chấp nhận. Tuy nhiên, luật không quy định rõ cơ sở để xem xét và quyết định rằng có áp dụng thời hiệu hay không. Ngoài ra, luật cũng không quy định thời hạn xem xét này là bao lâu. Mặt khác, việc đồng nhất về chính sách xử lý về vấn đề thời hiệu đối với hai loại hình phạt tù chung thân và tử hình, theo tác giả, là chưa hợp lý vì hai loại hình phạt này có nội dung, hậu quả pháp lý rất khác nhau. Vì vậy, chúng ta cần có chính sách xử lý chúng theo hai hướng khác nhau. Theo yêu cầu đó, Bộ luật hình sự năm 2015 đã quy định hẳn thời hiệu thi hành bản án tù chung thân hoặc tử hình giống như các bản án khác chứ không giao cho Chánh án Toà án nhân dân tối cao xem xét và quyết định. Dĩ nhiên, thời hiệu của các bản án tử hình sẽ dài hơn các bản án khác. Theo đó, thời hiệu đối với bản án tù chung thân hoặc tử hình là hai mươi năm. Đây là điểm sửa đổi kịp thời nhằm hoàn thiện chế định thời hiệu thi hành bản án hình sự mà Bộ luật hình sự năm 2015 đã đạt được.

III. MIỄN TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ, MIỄN HÌNH PHẠT

1. Miễn trách nhiệm hình sự

a) Khái niệm:

Để quy định một hành vi nào đó là tội phạm, nhà làm luật bao giờ cũng xuất phát từ việc xem xét hành vi đó đã nguy hiểm như thế nào cho xã hội và cũng chỉ có những hành vi thật sự nguy hiểm cho giai cấp thống trị, cho xã hội mới được Nhà nước quy định là tội phạm. Như vậy, nhà làm luật đã lấy tính nguy hiểm cho xã hội làm tiêu chuẩn xác định những hành vi cần thiết phải quy định là tội phạm phải được xử lý bằng các biện pháp hình sự. Từ nguyên lý trên, có thể nhận xét các chế định của pháp luật hình sự được xây dựng và áp dụng trong sự chi phối có tính chất quyết định bởi tính nguy hiểm cho xã hội là thuộc tính tất yếu của tội phạm. Nó quyết định cho việc xác định tội phạm xảy ra hay không, bởi lẽ, tội phạm là hành vi nguy hiểm đáng kể cho xã hội. Trách nhiệm hình sự là một dạng của trách nhiệm pháp lý do người phạm tội phải chịu trước Nhà nước. Trách nhiệm hình sự được thể hiện qua việc người phạm tội bị áp dụng các biện pháp cưỡng chế hình sự khác nhau như bị truy tố, khởi tố, điều tra, các biện pháp tư pháp, hình phạt. Tuy nhiên, trong thực tế, không phải tất cả các tội phạm cũng như các trường hợp phạm tội đều giống nhau. Có tội phạm ít nghiêm trọng, tội nghiêm trọng, tội rất nghiêm trọng và đặc biệt nghiêm trọng. Có người phạm tội này và người phạm tội kia. Chính vì vậy, để cuộc đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm đạt kết quả cao, cùng với việc phân loại tội phạm, luật hình sự đồng thời cũng phân hoá các trường hợp phạm tội. Sự phân hoá thể hiện ở đường lối xử lý đối với người phạm tội. Người phạm tội lần đầu khác với người tái phạm, tái phạm nguy hiểm, người phạm tội ít nghiêm trọng khác với người phạm tội rất nghiêm trọng, đặc biệt nghiêm trọng, người có công trong việc giúp đỡ các cơ quan bảo vệ pháp luật cũng như trong việc khắc phục hậu quả của tội phạm gây ra khác với người phạm tội với những thủ đoạn tinh vi, xảo quyệt, gây hậu quả nghiêm trọng, đặc biệt nghiêm trọng, v.v.. Ngoài ra, sự phân hoá người phạm tội và các trường hợp phạm tội trong luật hình sự còn thể hiện ở chỗ không phải tất cả người phạm tội, tất cả các trường hợp phạm tội đều bị truy cứu trách nhiệm hình sự. Khi có những điều kiện, căn cứ nhất định, một người đã phạm tội nhưng không phải chịu trách nhiệm hình sự, được miễn trách nhiệm hình sự.

Vấn đề này đã được pháp luật hình sự Việt Nam xưa nay và pháp luật hình sự của các nước trên thế giới thừa nhận xuất phát từ tính tích cực của nó. Điều 18 Chương Danh lệ của Quốc triều Hình luật quy định: “Phàm phạm tội chưa bị phát giác mà tự thú trước thì được tha tội. Phạm tội nhẹ đã bị phát giác mà lại thú cả tội nặng nữa, nhân hỏi về tội đương xét mà thú thêm các tội khác nữa thì được tha cả mọi tội”. Điều 20 quy định: “Phàm làm việc có sai sót mà biết tự thú thì được miễn tội...”. Bộ hình luật của chế độ Sài Gòn năm 1972 tuy không quy định khái quát những trường hợp được miễn trách nhiệm hình sự hoặc miễn hình phạt nhưng trong một số điều (Điều 78, 79, 80, v.v..) đã thể hiện được rằng, đối với hành vi phạm tội trong nội bộ gia đình “thuộc trực hệ” thì được “đặc miễn” và nếu can phạm tố cáo rõ với “nhà chức trách” về tội phạm mình tham gia thì có thể được miễn hình phạt.

Luật hình sự của hầu hết các nước trên thế giới cũng thừa nhận trường hợp này. Bộ luật hình sự Thuỵ Điển có quy định, Toà án có thể miễn hình phạt cho bị cáo nếu xét thấy việc áp dụng hình phạt là không “hợp lý” (Điều 6 Chương 29). Bộ luật hình sự Cộng hoà Nhân dân Trung Hoa cũng quy định có thể giảm hoặc miễn hình phạt cho bị cáo nếu bị cáo biết “tự thú và lập công chuộc tội” (Điều 3 Chương IV). Bộ luật hình sự Liên bang Nga (1996) quy định rất rõ về vấn đề này tại Chương XI và XII. Theo đó, người tự thú, người tự hoà giải với bị hại, do tình hình chuyển biến mà tính nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội không còn thì được miễn trách nhiệm hình sự. Người phạm tội mắc bệnh sẽ được miễn hình phạt. Theo pháp luật hình sự Vương quốc Anh, có bốn dạng miễn trách nhiệm hình sự là: Người phạm tội đã chết, người bị hại đã hoà giải với người phạm tội; người phạm tội đã được ân xá và hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự.

Miễn trách nhiệm hình sự là chế định quan trọng trong pháp luật hình sự Việt Nam, nó thể hiện tính nhân đạo của Nhà nước ta. Áp dụng chế định này đối với người phạm tội khi có đủ các điều kiện luật định tạo cho họ khả năng và điều kiện tự cải tạo, giáo dục đồng thời động viên, lôi kéo quần chúng nhân dân tham gia vào công việc giáo dục, quản lý người phạm tội.

Miễn trách nhiệm hình sự là không buộc một người phải chịu trách nhiệm hình sự về tội phạm mà người đó đã thực hiện.

Miễn trách nhiệm hình sự hoàn toàn khác với trường hợp không có trách nhiệm hình sự. Người được miễn trách nhiệm hình sự tức là người đã phạm một tội được quy định trong Bộ luật hình sự nhưng được miễn trách nhiệm hình sự. Còn người không có trách nhiệm hình sự là người mà hành vi của họ không nguy hiểm hoặc hành vi của họ tuy nguy hiểm nhưng mức độ nguy hiểm không lớn hoặc tính nguy hiểm lớn nhưng đã được loại trừ nên không coi là tội phạm. Miễn trách nhiệm hình sự có một số đặc điểm sau:

- Miễn trách nhiệm hình sự là sự phản ánh rõ nét nhất nguyên tắc nhân đạo của chính sách hình sự nói chung và luật hình sự nói riêng trong một Nhà nước.

- Miễn trách nhiệm hình sự, hay nói cách khác là sự xoá bỏ hoàn toàn hậu quả pháp lý của việc thực hiện một tội phạm chỉ có thể được đặt ra đối với người nào là chủ thể của chính tội phạm ấy, mà lẽ ra nếu không có đủ căn cứ để được miễn trách nhiệm hình sự thì người đó phải chịu trách nhiệm hình sự theo quy định của pháp luật hình sự.

Tuy trong pháp luật hình sự không quy định nhưng thực tiễn cho thấy người được miễn trách nhiệm hình sự tuy không phải chịu các hậu quả pháp lý hình sự của hành vi phạm tội do mình thực hiện (như: không bị truy cứu trách nhiệm hình sự, không phải chịu hình phạt hoặc biện pháp cưỡng chế về hình sự khác và không bị coi là có án tích), nhưng căn cứ vào các tình tiết cụ thể của vụ án vẫn có thể phải chịu một hoặc nhiều biện pháp tác động về mặt pháp lý thuộc các ngành luật tương ứng khác. Ví dụ, các biện pháp ngăn chặn theo quy định của pháp luật tố tụng hình sự; buộc phải phục hồi lại tình trạng ban đầu, buộc bồi thường thiệt hại, v.v., theo quy định của pháp luật dân sự; phạt tiền, cảnh cáo hoặc buộc thôi việc theo quy định của pháp luật hành chính; đình chỉ hợp đồng lao động theo quy định của pháp luật lao động hoặc biện pháp kỷ luật.

- Phụ thuộc vào giai đoạn tố tụng hình sự tương ứng cụ thể, miễn trách nhiệm hình sự chỉ được thực hiện bởi một cơ quan tư pháp hình sự có thẩm quyền nhất định (cơ quan Điều tra với sự phê chuẩn của Viện kiểm sát hoặc Toà án) khi có đủ căn cứ (hoặc bắt buộc hoặc tuỳ nghi) do pháp luật hình sự quy định.

b) Các trường hợp miễn trách nhiệm hình sự cụ thể:

b1) Miễn trách nhiệm hình sự theo quy định của phần chung Bộ luật hình sự:

Điều 29 Bộ luật hình sự hiện hành quy định:

“1. Người phạm tội được miễn trách nhiệm hình sự khi có một trong những căn cứ sau đây:

a) Khi tiến hành điều tra, truy tố hoặc xét xử, do có sự thay đổi chính sách, pháp luật làm cho hành vi phạm tội không còn nguy hiểm cho xã hội nữa;

b) Khi có quyết định đại xá.

2. Người phạm tội có thể được miễn trách nhiệm hình sự khi có một trong các căn cứ sau đây:

a) Khi tiến hành điều tra, truy tố, xét xử do chuyển biến của tình hình mà người phạm tội không còn nguy hiểm cho xã hội nữa;

b) Khi tiến hành điều tra, truy tố, xét xử, người phạm tội mắc bệnh hiểm nghèo dẫn đến không còn khả năng gây nguy hiểm cho xã hội nữa;

c) Người phạm tội tự thú, khai rõ sự việc, góp phần có hiệu quả vào việc phát hiện và điều tra tội phạm, cố gắng hạn chế đến mức thấp nhất hậu quả của tội phạm và lập công lớn hoặc có cống hiến đặc biệt, được Nhà nước và xã hội thừa nhận.

3. Người thực hiện tội phạm ít nghiêm trọng hoặc tội phạm nghiêm trọng do vô ý gây thiệt hại về tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm hoặc tài sản của người khác và được người bị hại hoặc người đại diện của người bị hại tự nguyện hòa giải và đề nghị miễn trách nhiệm hình sự, thì có thể được miễn trách nhiệm hình sự.”

Theo quy định trên, chúng ta có thể chia ra các trường hợp miễn trách nhiệm hình sự sau đây:

- Các trường hợp được miễn trách nhiệm hình sự mặc định (bắt buộc)

+ Khi tiến hành điều tra, truy tố hoặc xét xử, do có sự thay đổi chính sách, pháp luật làm cho hành vi phạm tội không còn nguy hiểm cho xã hội nữa:

Tình tiết này được hiểu là tội phạm đã được thực hiện trong một điều kiện, hoàn cảnh khác so với điều kiện, hoàn cảnh vào thời điểm điều tra, truy tố, xét xử. Chính sự thay đổi đó đã làm cho hành vi phạm tội hoặc người phạm tội không còn nguy hiểm cho xã hội.

Tội phạm là một hiện tượng xã hội nên nó cũng có tính lịch sử, vào thời điểm thực hiện hành vi phạm tội do yêu cầu của xã hội và các quy định của pháp luật thì hành vi đó phải cần xử lý bằng biện pháp hình sự, nhưng sau đó khi các cơ quan tiến hành tố tụng thực hiện chức năng của mình để truy cứu trách nhiệm hình sự đối với người có hành vi phạm tội thì tình hình xã hội đã thay đổi, Nhà nước thấy không cần phải xử lý người có hành vi phạm tội trước đó bằng biện pháp hình sự nữa, sự chuyển biến của tình hình là sự chuyển biến của tất cả các mặt của đời sống xã hội như: chính trị, kinh tế, văn hoá, khoa học - kỹ thuật, v.v.. Do chuyển biến tình hình nên Nhà nước đã thay đổi chính sách, pháp luật và thừa nhận hành vi phạm tội trước đó, bây giờ không còn là tội phạm nữa.

Căn cứ để xác định hành vi phạm tội không còn nguy hiểm cho xã hội nữa là chính sách, pháp luật của Nhà nước, cụ thể như những quy định của Nhà nước có liên quan đến hành vi phạm tội, các quy định này nhất thiết phải bằng văn bản có tính pháp quy, bao gồm: Hiến pháp, luật, pháp lệnh, nghị quyết, nghị định, quyết định của Quốc hội, Ủy ban thường vụ Quốc hội, Chính phủ hoặc Thủ tướng Chính phủ, các thông tư hướng dẫn của các bộ hoặc các cơ quan ngang bộ và trong một số trường hợp có thể là Nghị quyết của Hội đồng nhân dân tỉnh hoặc của Chủ tịch Hội đồng nhân dân tỉnh, nếu các quyết định này không trái với Hiến pháp và pháp luật.

Ví dụ, năm 2014, Trần Văn Minh phạm tội kinh doanh trái phép và bị bắt để điều tra. Tuy nhiên, do thời gian xét xử Minh kéo dài đến khi Bộ luật hình sự năm 2015 có hiệu lực mà Bộ luật hình sự năm 2015 lại xóa bỏ tội kinh doanh trái phép nên Minh được miễn trách nhiệm hình sự về tội này.

Về căn cứ này, Bộ luật hình sự năm 1999 quy định: do chuyển biến của tình hình mà tội phạm không còn nguy hiểm cho xã hội nữa. Quy định như vậy không rõ ràng vì “chuyển biến của tình hình” không được xác định dựa theo tiêu chí nào. Thấy được thiếu sót đó, Bộ luật hình sự năm 2015 đã quy định rõ rằng phải có sự thay đổi chính sách, pháp luật mới có thể làm căn cứ xác định hành vi phạm tội không còn nguy hiểm cho xã hội nữa. Dĩ nhiên, sự thay đổi chính sách, pháp luật ở đây cũng dựa trên sự thay đổi của tình hình (điều kiện kinh tế, xã hội, văn hóa, chính trị…).

Một vấn đề đặt ra trong quy định này khiến nó chưa được hoàn hảo, đó là kết quả của sự thay đổi chính sách, pháp luật lại làm cho tội phạm không còn nguy hiểm cho xã hội nữa. Khi Bộ luật hình sự quy định “sự thay đổi của tình hình khiến cho tội phạm không còn nguy hiểm cho xã hội nữa” thì nghe hợp lý. Tuy nhiên, nếu sự thay đổi chính sách, pháp luật mà “khiến cho tội phạm không còn nguy hiểm cho xã hội nữa” thì lại không chính xác. Bởi vì, bản thân chính sách, pháp luật không phải là nhân tố tác động để làm cho tội phạm không còn nguy hiểm nữa mà phải xuất phát từ “tình hình”. Yếu tố chính sách, pháp luật không có khả năng làm cho tội phạm không còn nguy hiểm mà chỉ là sự ghi nhận sự “không còn nguy hiểm” của hành vi phạm tội trước đó. Cho nên, về mặt câu từ, nếu sử dụng cụm từ “sự thay đổi của chính sách, pháp luật” thì kết quả kéo theo phải là “hành vi phạm tội không còn bị coi là tội phạm nữa”. Có như vậy mới phù hợp với bản chất của vấn đề, chính xác về mặt từ ngữ.

+ Khi có quyết định đại xá:

Đại xá là sự ân huệ lớn nhất mà Quốc hội ban cho người phạm tội nhất định không phải chịu tội. Khi có quyết định đại xá thì những người thuộc diện đại xá nếu chưa bị truy cứu trách nhiệm hình sự, sẽ không bị truy cứu nữa; nếu đang bị tạm giữ, tạm giam hoặc đang chấp hành hình phạt tù, thì được đình chỉ tố tụng, được trả tự do.

Bằng dạng miễn trách nhiệm hình sự này, lần đầu tiên nhà làm luật Việt Nam không chỉ khẳng định dứt khoát đại xá là một chế định hình sự, mà còn thể hiện rõ nguyên tắc nhân đạo của chính sách hình sự nói chung (và của pháp luật hình sự nói riêng) trong giai đoạn xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, Nhà nước của dân, do dân, vì dân. Như vậy, quyết định đại xá là văn bản pháp luật hình sự của cơ quan lập pháp trong một Nhà nước đối với riêng một phạm vi không nhất định những người bị coi là có lỗi trong việc thực hiện tội phạm và có thể được tuyên bố nhân dịp có sự kiện lịch sử đặc biệt quan trọng của đất nước. Nhưng trong lịch sử lập pháp hình sự Việt Nam từ sau Cách mạng tháng Tám năm 1945 đến nay mới chỉ có hai lần Nhà nước ta tuyên bố đại xá cho một số tội phạm đã được thực hiện.

Khi Nhà nước quyết định đại xá cho phạm vi một số người không nhất định nào đó hoặc đối với một số loại tội phạm nhất định nào đó, thì có nghĩa là:

+ Trước khi có văn bản đại xá, phạm vi một số người ấy (hoặc loại hành vi ấy) vẫn còn bị coi là nguy hiểm cho xã hội vì họ đã thực hiện loại hành vi mà Bộ luật hình sự quy định là tội phạm và do vậy họ có trách nhiệm hình sự;

+ Nhưng khi có văn bản đại xá, thì nhà làm luật đã phi tội phạm hoá loại hành vi mà họ đã thực hiện, loại trừ loại hành vi ấy ra khỏi Bộ luật hình sự và không quy định biện pháp cưỡng chế về hình sự đối với việc thực hiện chúng, nên việc người thực hiện hành vi ấy được miễn trách nhiệm hình sự là hoàn toàn hợp lý.

+ Bằng văn bản đại xá, những người bị coi là có lỗi trong việc thực hiện tội phạm được miễn trách nhiệm hình sự không có nghĩa là hành vi nguy hiểm cho xã hội bị luật hình sự cấm mà những người này thực hiện nhất thiết phải không bị coi là tội phạm, mà cần phải nhận thức thống nhất rằng: hành vi ấy có thể không phải là tội phạm (hoặc có thể vẫn là tội phạm), nhưng do nguyên tắc nhân đạo như đã nêu trên những người đó được xem xét để hưởng sự khoan hồng là được miễn trách nhiệm hình sự.

+ Người được miễn trách nhiệm hình sự trên cơ sở văn bản đại xá của Nhà nước tức là: người đó không phải chịu toàn bộ hậu quả pháp lý của việc thực hiện tội phạm và điều này thể hiện bằng một loạt các biện pháp tha miễn ở các giai đoạn khác nhau của việc thực hiện trách nhiệm hình sự. Chẳng hạn, nếu như người phạm tội đang bị điều tra, truy tố hoặc xét xử, thì được miễn trách nhiệm hình sự; sau khi bị tuyên hình phạt hay biện pháp cưỡng chế về hình sự khác, thì được miễn chấp hành hình phạt hoặc biện pháp cưỡng chế về hình sự khác ấy; đang phải chấp hành hình phạt, thì được miễn chấp hành phần hình phạt còn lại chưa chấp hành, giảm thời hạn chấp hành phần hình phạt còn lại; và cuối cùng, sau khi đã chấp hành xong hình phạt hay các quyết định khác của Toà án, thì được xoá án tích.

Cho tới nay, trong các cuốn tự điển thuật ngữ luật học bằng tiếng Việt ở nước ta chưa có định nghĩa đại xá. Trong cuốn tự điển tiếng Việt của Viện Ngôn ngữ học do Nhà xuất bản Đà Nẵng và Trung tâm Từ điển học xuất bản năm 2000, khái niệm đại xá được giải thích theo hai nghĩa: 1) Tha tội hoàn toàn; 2) Tha tội cho một loại người phạm pháp đã hoặc chưa bị truy tố, xét xử. Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 quy định tám căn cứ không được khởi tố vụ án hình sự trong đó có căn cứ “Tội phạm đã được đại xá” (khoản 6 Điều 157). Như vậy, giữa định nghĩa từ đại xá trong Từ điển và khái niệm đại xá trong luật có nội dung khác nhau. Theo Từ điển thì đại xá là việc tha cho người phạm tội, còn trong luật tố tụng hình sự thì đại xá là việc bỏ, loại trừ tội phạm (khỏi Bộ luật hình sự). Khái niệm đại xá được hiểu theo cách quy định của Bộ luật tố tụng hình sự có phần đúng hơn, hợp lý hơn. Xuất phát từ nguyên tắc pháp chế của luật hình sự thể hiện trong Điều 1 Bộ luật hình sự năm 2015 (Tội phạm và hình phạt chỉ được quy định trong Bộ luật hình sự) nên ở nước ta hiện nay duy nhất chỉ có Quốc hội có thẩm quyền ra quyết định đại xá. Quyết định đại xá của Quốc hội thể hiện dưới hình thức là một Nghị quyết của Quốc hội, một đạo luật (Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật hình sự) hoặc một phần nội dung của Bộ luật hình sự mới thay thế cho Bộ luật hình sự cũ.

Căn cứ miễn trách nhiệm hình sự theo điểm b khoản 1 Điều 29 Bộ luật hình sự năm 2015 là một căn cứ cũ đã từng được quy định trong Bộ luật hình sự năm 1999. Tuy nhiên, với căn cứ này, Bộ luật hình sự năm 2015 cho phép miễn trách nhiệm hình sự đối với người phạm tội một cách bắt buộc chứ không phải tùy nghi như quy định của Bộ luật hình sự năm 1999.

Cần phân biệt đại xá với đặc xá. Đặc xá là miễn toàn bộ hay một phần hình phạt đối với một hoặc một số người bị kết án. Theo quy định của Hiến pháp năm 2013, chỉ có Chủ tịch nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam mới có quyền ra quyết định đặc xá. Ở nước ta, đặc xá được Chủ tịch nước quyết định vào các dịp kỷ niệm giải phóng hoàn toàn miền Nam 30-4 hoặc Quốc khánh 2-9.

- Những trường hợp được miễn trách nhiệm hình sự tùy nghi (Tòa án có thể xem xét để cho miễn trách nhiệm hình sự hoặc không):

+ Do sự chuyển biến của tình hình mà người phạm tội không còn nguy hiểm cho xã hội nữa:

Do sự chuyển biến của tình hình mà người phạm tội không còn nguy hiểm cho xã hội nữa phải được hiểu rằng bản thân người phạm tội không có sự biến đổi nào, khi phạm tội họ là người như thế nào thì nay vẫn như vậy nhưng do tình hình xã hội thay đổi nên họ không còn nguy hiểm cho xã hội nữa, chính là do tình hình thay đổi chứ không phải do nỗ lực của bản thân họ. Ví dụ, trong thời kỳ chiến tranh do nhiệm vụ chiến đấu và phục vụ chiến đấu, nên huy động cả người có hành vi phạm tội nhưng chưa bị xử lý vào các đơn vị phục vụ chiến đấu như cứu thương, tải đạn. Do tình hình này mà người phạm tội không còn nguy hiểm cho xã hội nữa nên họ được các cơ quan tiến hành tố tụng miễn trách nhiệm hình sự để họ thực hiện nhiệm vụ mà Nhà nước giao cho. Trong điều kiện đất nước không còn chiến tranh, nhiệm vụ chiến đấu và phục vụ chiến đấu có thể không thường xuyên xảy ra nhưng như vậy không có nghĩa là việc sẵn sàng chiến đấu và phục vụ chiến đấu bị lơ là. Ngoài nhiệm vụ sẵn sàng chiến đấu và phục vụ chiến đấu, đất nước ta còn thường xuyên xảy ra thiên tai (bão lụt, hoả hoạn, v.v.) việc huy động sức người, sức của cũng đòi hỏi phải cấp thiết với tinh thần chống thiên tai như chống địch hoạ. Những người tuy đã thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội, nhưng vì tình hình lũ lụt xảy ra, họ được huy động thực hiện nhiệm vụ cứu người, cứu của, nên việc miễn trách nhiệm hình sự đối với họ không chỉ nhằm bảo đảm thực hiện nhiệm vụ cấp bách và với tình hình xã hội thay đổi, họ không còn nguy hiểm cho xã hội nữa. Có thể hiểu do chuyển biến của tình hình thì bản thân người phạm tội không phải đã hết nguy hiểm nhưng do nhu cầu của tình hình đối với người phạm tội mà sự nguy hiểm đó được loại trừ. Sự loại trừ này được tính toán dựa trên tính nguy hiểm cho xã hội mà người phạm tội đã gây ra với những đóng góp do bản thân người phạm tội cho xã hội trong tình hình cụ thể đó.

Cũng được coi là do chuyển biến của tình hình mà người phạm tội không còn nguy hiểm cho xã hội nữa trong trường hợp người phạm tội thực hiện một nhiệm vụ đặc biệt mà thiếu họ thì nhiệm vụ đó khó hoàn thành nên các cơ quan tiến hành tố tụng đã miễn trách nhiệm hình sự để họ nhận nhiệm vụ đặc biệt đó.

Đây là một căn cứ rất khó để xác định. Bởi vậy, trong thực tiễn, các cơ quan tiến hành tố tụng rất ít áp dụng trường hợp này để miễn trách nhiệm hình sự cho người phạm tội.

Cũng có ý kiến cho rằng, khi phạm tội họ là người nguy hiểm cho xã hội, nhưng sau đó họ trở thành người tốt, có ích cho xã hội và xã hội rất cần họ thì nên coi là do chuyển biến của tình hình mà người phạm tội không còn nguy hiểm cho xã hội nữa để miễn trách nhiệm hình sự cho họ, như vậy theo ý kiến này thì tình hình chuyển biến ở đây lại chính là sự biến đổi cá nhân của người phạm tội chứ không phải là tình hình của xã hội.

Ví dụ, một cán bộ phạm tội tham ô tài sản xã hội chủ nghĩa nhưng trong quá trình điều tra vụ án người cán bộ này đã có một sáng kiến lớn trong sản xuất đem lại hiệu quả cao làm lợi cho Nhà nước hàng tỷ đồng.

Cách đặt vấn đề theo quan điểm này rõ ràng là không phân biệt tình tiết loại trừ trách nhiệm hình sự với các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, đồng thời đồng nhất giữa yếu tố khách quan với yếu tố chủ quan (sự nỗ lực của con người, sự ăn năn hối cải sau khi phạm tội, cũng như hành vi lập công chuộc tội, v.v.). Chính do không nắm chắc yếu tố này nên trong thực tiễn có nhiều người lầm tưởng sự nỗ lực của bản thân người phạm tội nên họ không còn nguy hiểm cho xã hội nữa và đã miễn trách nhiệm hình sự cho họ.

            + Người phạm tội mắc bệnh hiểm nghèo dẫn đến không còn khả năng gây nguy hiểm cho xã hội nữa:

            Hiện nay, danh sách các loại bệnh hiểm nghèo chưa được hướng dẫn một cách thống nhất từ Bộ Y tế. Bởi vậy, khái niệm và phạm vi của bệnh hiểm nghèo được hiểu tùy theo lĩnh vực áp dụng.

Theo khoản 3 Điều 8 Nghị định 76/2003/NĐ-CP quy định hướng dẫn cụ thể việc áp dụng biện pháp đưa vào cơ sở giáo dục, người mắc bệnh hiểm nghèo là người đang bị mắc một trong những bệnh nguy hiểm đến tính mạng như ung thư, bại liệt, xơ gan cổ chướng, phong hủi, lao nặng, nhiễm HIV đã chuyển sang giai đoạn AIDS và những bệnh khác theo quy định của Bộ Y tế coi là bệnh hiểm nghèo.

Trong khi đó, điểm đ khoản 2 Phần II Hướng dẫn 211/HĐTVĐX ngày 4/6/2010 của Hội đồng tư vấn đặc xá quy định, người mắc bệnh hiểm nghèo là người mắc một trong các bệnh sau: ung thư, bại liệt, lao nặng kháng thuốc, xơ gan cổ chướng; suy tim độ III hoặc suy thận độ IV trở lên; nhiễm HIV đã chuyển giai đoạn AIDS đang có những nhiễm trùng cơ hội và có tiên lượng xấu.

            Các công ty bảo hiểm thì đưa ra danh mục các loại bệnh hiểm nghèo được hưởng bảo hiểm như sau:

1. Ung thư; 2. Nhồi máu cơ tim lần đầu; 3. Đột quỵ; 4. Mất thính lực; 5. Bại liệt; 6. Hôn mê; 7. Bệnh cơ tim; 8. Bỏng nặng; 9. Suy thận; 10. Suy gan; 11. Ghép cơ quan; 12. Thiếu máu bất sản; 13. Mù hai mắt; 14. Bệnh phổi; 15. Liệt hai chi; 16. Mất hai chi; 17. Bệnh xơ cứng rải rác; 18. Bệnh Parkinson; 19. Bệnh Alzheimer hay sa sút trí tuệ; 20. U não lành tính; 21. Tăng áp lực động mạch phổi; 22. Phẫu thuật thay van tim; 23. Bệnh rối loạn dẫn truyền thần kinh vận động; 24. Chấn thương sọ não nặng; 25. Mất khả năng phát âm; 26. Bệnh giai đoạn cuối; 27. Ghép tủy; 28. Viêm tụy mãn tính tái phát; 29. Mất khả năng sống độc lập; 30. Bệnh Lupus ban đỏ hệ thống; 31. Phẫu thuật mổ hở não; 32. Viêm màng não do vi khuẩn; 33. Viêm não nặng; 34. Viêm đa khớp dạng thấp nặng; 35. Phẫu thuật động mạch vành; 36. Phẫu thuật động mạch chủ.

Điều 5 Nghị định số 65/2013/NĐ-CP ngày 27/6/2013 quy định giảm thuế cho đối tượng là người mắc bệnh hiểm nghèo. Theo đo, Bộ Tài chính quy định danh mục các bệnh hiểm nghèo gồm 42 bệnh:

1. Ung thư; 2. Nhồi máu cơ tim lần đầu; 3. Phẫu thuật động mạch vành; 4. Phẫu thuật thay van tim; 5. Phẫu thuật động mạch chủ; 6. Đột quỵ; 7. Hôn mê; 8. Bệnh xơ cứng rải rác; 9. Bệnh xơ cứng cột bên teo cơ; 10. Bệnh Parkinson; 11. Viêm màng não do vi khuẩn; 12.Viêm não nặng; 13. U não lành tính; 14. Loạn dưỡng cơ; 15. Bại hành tủy tiến triển; 16.Teo cơ tiến triển; 17. Viêm đa khớp dạng thấp nặng; 18. Hoại thư do nhiễm liên cầu khuẩn tan huyết; 19. Thiếu máu bất sản; 20. Liệt hai chi; 21. Mù hai mắt; 22. Mất hai chi; 23.Mất thính lực; 24. Mất khả năng phát âm; 25. Thương tật toàn bộ và vĩnh viễn; 26. Suy thận; 27. Bệnh nang tủy thận; 28. Viêm tụy mãn tính tái phát; 29. Suy gan; 30. Bệnh Lupus ban đỏ; 31. Ghép cơ quan (Ghép tim, Ghép gan, Ghép thận); 32. Bệnh lao phổi tiến triển; 33.Bỏng nặng; 34. Bệnh cơ tim; 35. Bệnh Alzheimer hay sa sút trí tuệ; 36. Tăng áp lực động mạch phổi; 37. Bệnh rối loạn dẫn truyền thần kinh vận động; 38. Chấn thương sọ não nặng; 39. Bệnh chân voi; 40. Nhiễm HIV do nghề nghiệp; 41. Ghép tủy; 42. Bại liệt.

 

Theo Nghị quyết số 01/2007/NQ-HĐTP (02/10/2007) hướng dẫn áp dụng một số quy định của Bộ luật Hình sự về thời hiệu thi hành bản án, miễn chấp hành hình phạt, giảm thời hạn chấp hành hình phạt, “mắc bệnh hiểm nghèo” là trường hợp theo kết luận của bệnh viện cấp tỉnh trở lên thì người bị kết án đang bị những căn bệnh nguy hiểm đến tính mạnh, khó có phương thức chữa trị.

Như vậy, khi cần xem xét trường hợp bệnh hiểm nghèo, các cơ quan tiến hành tố tụng cần tham khảo một trong số các bệnh được đưa ra và đánh giá xem căn bệnh đó có khiến người phạm tội “không còn khả năng gây nguy hiểm cho xã hội” hay không. Chỉ có bệnh hiểm nghèo dẫn đến hậu quả là người phạm tội không còn có thể gây nguy hiểm cho xã hội nữa thì người phạm tội mới được xem xét có thể được miễn trách nhiệm hình sự. Đây là một căn cứ cần sự đánh giá chủ quan của người áp dụng dựa trên căn cứ khách quan là “bệnh hiểm nghèo”. Đánh giá chủ quan của người áp dụng trên hai nội dung: (1) bệnh hiểm nghèo đó có khiến người phạm tội không còn khả năng gây nguy hiểm cho xã hội trong tương lai?; (2) có cần thiết miễn trách nhiệm hình sự cho người phạm tội không?

+ Người phạm tội tự thú, khai rõ sự việc, góp phần có hiệu quả vào việc phát hiện và điều tra tội phạm, cố gắng hạn chế đến mức thấp nhất hậu quả của tội phạm và lập công lớn hoặc có cống hiến đặc biệt, được Nhà nước và xã hội thừa nhận:

Tự thú có nghĩa là: Trước khi hành vi phạm tội bị phát giác, người phạm tội đã tự mình khai ra hành vi phạm tội của bản thân với người đại diện của cơ quan nhà nước có thẩm quyền và đây là sự biểu hiện ăn năn hối cải của người đó về việc mình đã thực hiện hành vi phạm tội, nên xứng đáng được hưởng sự khoan hồng - có thể miễn trách nhiệm hình sự. Căn cứ vào Thông tư liên ngành số 05/TTLN ngày 02-6-1990 của Bộ Nội vụ (nay là Bộ Công an), Viện kiểm sát nhân tối cao, Toà án nhân dân tối cao và Bộ Tư pháp hướng dẫn thi hành chính sách đối với người tự thú đã quy định, người đã thực hiện hành vi phạm tội, nhưng chưa bị phát giác, không kể phạm tội gì, thuộc trường hợp nghiêm trọng hay ít nghiêm trọng mà ra tự thú, khai rõ sự việc, góp phần có hiệu quả vào việc phát hiện và điều tra tội phạm, cố gắng hạn chế đến mức thấp nhất hậu quả của tội phạm thì có thể được miễn trách nhiệm hình sự hoặc giảm nhẹ hình phạt; nếu cùng với việc tự thú mà còn lập công lớn, vận động được nhiều người khác đã phạm tội ra tự thú thì có thể được khen thưởng theo quy định chung của Nhà nước.

Để được miễn trách nhiệm hình sự trong trường hợp người phạm tội ra tự thú phải thoả mãn các điều kiện sau:

(1) Tội phạm mà người tự thú đã thực hiện chưa bị phát giác, tức là chưa ai biết có tội phạm xảy ra hoặc có biết nhưng chưa biết ai là thủ phạm:

Ví dụ, Phạm Thanh H thấy gia đình nhà anh Trần Quốc K không có ai ở nhà nên đã cậy cửa vào nhà lấy đi một chiếc tivi màu. Sau hai tháng vụ trộm cắp này chưa tìm ra thủ phạm thì H đã đến Cơ quan công an khai rõ hành vi phạm tội của mình và đem trả cho gia đình anh K chiếc tivi màu mà H đã lấy trộm. Do đó H có thể được miễn trách nhiệm hình sự.

(2) Người tự thú phải khai rõ sự việc, góp phần có hiệu quả vào việc phát hiện và điều tra tội phạm: Tức là khai đầy đủ tất cả hành vi phạm tội của mình cũng như hành vi phạm tội của những người đồng phạm khác, không giấu giếm bất cứ một tình tiết nào của vụ án, đồng thời giúp cơ quan điều tra phát hiện tội phạm như: chỉ nơi ở của đồng phạm hoặc dẫn cơ quan điều tra đi bắt người đồng phạm đang bỏ trốn, thu thập các dấu vết của tội phạm, thu hồi tang vật, v.v.. Nếu khai không rõ ràng hoặc khai báo không đầy đủ thì không được coi là thoả mãn căn cứ này để miễn trách nhiệm hình sự.

Ví dụ, Mai Ngọc T nhận làm gián điệp cho nước ngoài, T đã cung cấp nhiều tài liệu bí mật nhà nước cho nước ngoài trong một thời gian bảy năm thì T ra tự thú với Cơ quan an ninh điều tra, nhưng T chỉ khai làm gián điệp cho nước ngoài bốn năm và đã chấm dứt việc làm gián điệp; nhiều tài liệu bí mật nhà nước, T cung cấp cho nước ngoài, T không khai đầy đủ. Như vậy, T không được miễn trách nhiệm hình sự vì khai báo không đầy đủ với cơ quan chức năng.

(3) Người tự thú phải cố gắng hạn chế đến mức thấp nhất hậu quả của tội phạm như: trả lại tài sản đã chiếm đoạt; thông báo kịp thời cho người bị hại biết những gì đang đe doạ đến tính mạng, sức khoẻ, nhân phẩm, danh dự hoặc tài sản để họ đề phòng; đòi lại hoặc thu lại những nguồn nguy hiểm mà họ đã tạo ra cho người hoặc những lợi ích khác, v.v..

Ví dụ, Đào Văn H đã bỏ thuốc độc vào bể nước của gia đình anh Đỗ Văn L nhằm đầu độc anh L, nhưng H đã tự thú và thông báo cho gia đình anh L biết trong bể nước có thuốc độc để gia đình anh không dùng nước đã có thuốc độc, hậu quả được hạn chế đến mức thấp nhất nên H có thể được miễn trách nhiệm hình sự.

Kết hợp 3 điều kiện trên, kèm theo một trong hai điều kiện (4) hoặc (5) sau đây:

(4) Lập công lớn:

Khoản 2 Điều 5 Nghị định số 76/2008/NĐ-CP ngày 4/7/2008 của Chính phủ quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật Đặc xá quy định: đã lập công lớn trong thời gian chấp hành hình phạt tù: là người đang chấp hành hình phạt tù đã có hành động giúp trại giam, trại tạm giam, cơ quan tiến hành tố tụng hình sự phát hiện, truy bắt, điều tra, xử lý tội phạm; cứu được tính mạng của nhân dân hoặc tài sản lớn của Nhà nước, của tập thể, của công dân trong thiên tai, hoả hoạn; có những phát minh, sáng kiến có giá trị lớn hoặc thành tích đặc biệt xuất sắc khác được cơ quan có thẩm quyền xác nhận.

Theo Nghị quyết số 01/2007/NQ-HĐTP (02/10/2007) hướng dẫn áp dụng một số quy định của Bộ luật Hình sự về thời hiệu thi hành  bản án, miễn chấp hành hình phạt, giảm thời hạn chấp hành hình phạt, “lập công lớn” là trường hợp người bị kết án đã có hành động giúp cơ quan nhà nước có thẩm quyền phát hiện, truy bắt, điều tra tội phạm; cứu được người khác trong tình thế hiểm nghèo hoặc đã cứu được tài sản của nhà nước, của tập thể, của công dân trong thiên tai, hoả hoạn; có những phát  minh, sáng chế hoặc sáng kiến có giá trị hoặc thành tích xuất sắc đột xuất khác được các cơ quan có thẩm quyền xác nhận.

(5) Có cống hiến đặc biệt, được Nhà nước và xã hội thừa nhận:

Đây là một căn cứ mở, không rõ ràng và chưa được hướng dẫn. Nếu như có cống hiến đặc biệt “được Nhà nước thừa nhận” bằng văn bản cụ thể (bằng khen, huân chương, huy chương, …) có thể dễ dàng xác định thì “xã hội thừa nhận” sẽ là một căn cứ khó xác định. Đây là một tiêu chí có thể gây ra sự tranh cãi hoặc tùy  tiện trong áp dụng sau này. Bởi vậy, cần nhanh chóng đưa ra những hướng dẫn cụ thể, khoa học và xác định để việc áp dụng được dễ dàng, thống nhất.

+ Người thực hiện tội phạm ít nghiêm trọng hoặc tội phạm nghiêm trọng do vô ý gây thiệt hại về tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm hoặc tài sản của người khác và được người bị hại hoặc người đại diện của người bị hại tự nguyện hòa giải và đề nghị miễn trách nhiệm hình sự:

Để có thể được miễn trách nhiệm hình sự theo căn cứ này, người phạm tội cần thỏa mãn những điều kiện sau đây:

(1) Phạm tội ít nghiêm trọng hoặc nghiêm trọng:

Theo Điều 9 Bộ luật hình sự hiện hành:

- Tội phạm ít nghiêm trọng là tội phạm có tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội không lớn mà mức cao nhất của khung hình phạt do Bộ luật này quy định đối với tội ấy là phạt tiền, phạt cải tạo không giam giữ hoặc phạt tù đến 03 năm.

- Tội phạm nghiêm trọng là tội phạm có tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội lớn mà mức cao nhất của khung hình phạt do Bộ luật này quy định đối với tội ấy là từ trên 03 năm đến 07 năm tù.

(2) Lỗi vô ý trong việc thực hiện tội phạm:

Người phạm tội thực hiện tội phạm do lỗi vô ý, có thể là vô ý do cẩu thả hoặc vô ý vì quá tự tin theo Điều 11 Bộ luật hình sự hiện hành. Xảy ra một trong hai trường hợp sau:

- Người phạm tội tuy thấy trước hành vi của mình có thể gây ra hậu quả nguy hại cho xã hội nhưng cho rằng hậu quả đó sẽ không xảy ra hoặc có thể ngăn ngừa được;

- Người phạm tội không thấy trước hành vi của mình có thể gây ra hậu quả nguy hại cho xã hội, mặc dù phải thấy trước và có thể thấy trước hậu quả đó.

(3) Thiệt hại do tội phạm gây ra trong phạm vi tính mạng, sức khỏe, nhân phẩm, danh dự hoặc tài sản:

Người phạm tội gây ra một trong số những thiệt hại là tính mạng, sức khỏe, nhân phẩm, danh dự hoặc tài sản. Đây là những tội phạm nằm trong chương các tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe, nhân phẩm, danh dự (Chương XIV), các tội xâm phạm sở hữu (Chương XVI) và một số tội phạm khác gây ra những thiệt hại này trong Bộ luật hình sự. Dĩ nhiên, gây ra những thiệt hại đó phải do lỗi vô ý theo điều kiện (2). Ví dụ, tội vô ý làm chết người (Điều 128), Tội vô ý làm chết người do vi phạm quy tắc nghề nghiệp hoặc quy tắc hành chính (Điều 129),…

Vấn đề đặt ra là, để đạt được điều kiện này, người phạm tội chỉ gây ra một trong số những thiệt hại kể trên hay có thể đồng thời? Điều luật không nói rõ. Tuy nhiên, theo logic và tính hợp lý thì người phạm tội chỉ được phép gây ra một trong số những thiệt hại đó thôi. Nếu đồng thời người phạm tội gây ra từ hai loại thiệt hại trở lên thì tính nguy hiểm cho xã hội sẽ cao, khó có thể đảm bảo được điều kiện để miễn trách nhiệm hình sự.

(4) Được người bị hại hoặc đại diện của người bị hại tự nguyện hòa giải:

Theo khoản 1 Điều 62 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015, người bị hại là cá nhân trực tiếp bị thiệt hại về thể chất, tinh thần, tài sản hoặc là cơ quan, tổ chức bị thiệt hại về tài sản, uy tín do tội phạm gây ra hoặc đe dọa gây ra.

Người đại diện hợp pháp của người bị hại là người chưa thành niên, người có nhược điểm về tâm thần hoặc thể chất, người đã chết là cha, mẹ hoặc người giám hộ của những người này. Tư cách của người đại diện hợp pháp phải được xác định theo thủ tục tố tụng hình sự chứ không phải mặc nhiên họ tự nhận mình là đại diện của người bị hại và chủ động hòa giải với người phạm tội.

Tự nguyện hòa giải nghĩa là bên bị hại hoặc đại diện hợp pháp của bị hại với ý chí của mình, muốn giải quyết các tranh chấp, bất đồng giữa với người phạm tội bằng việc các bên dàn xếp, thương lượng với nhau. Việc hòa giải phải là sự tự nguyện của các bên. Nếu bên phía người phạm tội hoặc người thứ ba có sự đe dọa, cưỡng bức, mua chuộc… khiến cho người bị hại hoặc đại diện của họ thực hiện việc hòa giải đúng theo nguyện vọng của họ thì điều kiện này coi như không đạt.

 (5) Đề nghị miễn trách nhiệm hình sự:

Ngay cả khi việc hòa giải có diễn ra, để đảm bảo được điều kiện này, người bị hại hoặc đại diện của họ phải có đề nghị cho người phạm tội được miễn trách nhiệm hình sự. Đề nghị này phải được thể hiện bằng ý chí tự nguyện của người bị hại hoặc đại diện hợp pháp của họ bằng văn bản hoặc được ghi lại bằng biên bản của người tiến hành tố tụng chứng kiến hòa giải.

Khi có đồng thời năm điều kiện kể trên thì người phạm tội mới có thể được miễn trách nhiệm hình sự với sự đánh giá và quyết định của người tiến hành tố tụng. Sự đánh giá và quyết định của người tiến hành tố tụng được coi là điều kiện thứ sáu và là điều kiện quan tiên quyết. Bởi vì, dù có đủ năm điều kiện luật định nhưng người tiến hành tố tụng cảm thấy người phạm tội vẫn không đáng được miễn trách nhiệm hình sự thì người phạm tội vẫn phải chịu trách nhiệm hình sự.

Ngoài các trường hợp miễn trách nhiệm hình sự quy định tại Điều 29 Bộ luật hình sự hiện hành, còn một số trường hợp miễn trách nhiệm hình sự khác theo quy định của Phần chung Bộ luật hình sự, như: miễn trách nhiệm hình sự đối với người tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội (Điều 16 Bộ luật hình sự), miễn trách nhiệm hình sự khi hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự (Điều 27 Bộ luật hình sự) và miễn trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội (khoản 2 Điều 91 Bộ luật hình sự). Những trường hợp này đã hoặc sẽ được phân tích ở những bài khác của quyển này.

 

b2) Miễn trách nhiệm hình sự theo quy định của phần các tội phạm Bộ luật hình sự:

- Miễn trách nhiệm hình sự cho người phạm tội gián điệp (Điều 110 Bộ luật hình sự):

Khoản 4 Điều 110 Bộ luật hình sự quy định: “Người đã nhận làm gián điệp, nhưng không thực hiện nhiệm vụ được giao và tự thú, thành khẩn khai báo với cơ quan nhà nước có thẩm quyền, thì được miễn trách nhiệm hình sự về tội này.”.

Đây là trường hợp người phạm tội đã nhận làm nhiệm vụ gián điệp nhưng chưa thực hiện công việc đó. Những công việc đó có thể là:

- Hoạt động tình báo, phá hoại hoặc gây cơ sở để hoạt động tình báo, phá hoại chống nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam;

- Gây cơ sở để hoạt động tình báo, phá hoại theo sự chỉ đạo của nước ngoài; hoạt động thám báo, chỉ điểm, chứa chấp, dẫn đường hoặc thực hiện hành vi khác giúp người nước ngoài hoạt động tình báo, phá hoại;

- Cung cấp hoặc thu thập nhằm cung cấp bí mật Nhà nước cho nước ngoài; thu thập, cung cấp tin tức, tài liệu khác nhằm mục đích để nước ngoài sử dụng chống nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam.

Nếu người phạm tội đã bắt tay vào việc thực hiện một trong những công việc nói trên thì không thuộc phạm vi được miễn trách nhiệm hình sự theo nội dung này. Đây là dạng miễn trách nhiệm hình sự có tính chất bắt buộc đối với tất cả các cơ quan tư pháp hình sự khi người phạm tội đã thỏa mãn đồng thời các căn cứ:

- Đã nhận làm gián điệp nhưng chưa thực hiện công việc;

-  Tự thú;

- Thành khẩn khai báo sự việc đã nhận làm gián điệp với cơ quan Nhà nước có thẩm quyền.

 

- Miễn trách nhiệm hình sự cho người trồng cây thuốc phiện, cây côca, cây cần sa hoặc các loại cây khác có chứa chất ma túy (Điều 247 Bộ luật hình sự)

Theo quy định tại Điều 247 Bộ luật hình sự, người nào thực hiện việc trồng cây thuốc phiện, cây côca, cây cần sa hoặc các loại cây khác có chứa chất ma túy thuộc một trong các trường hợp sau đây thì bị cho là phạm tội và có thể bị phạt tù từ 06 tháng đến 03 năm:

- Đã được giáo dục 02 lần và đã được tạo điều kiện ổn định cuộc sống;

- Đã bị xử phạt vi phạm hành chính về hành vi này hoặc đã bị kết án về tội này, chưa được xóa án tích mà còn vi phạm;

- Với số lượng từ 500 cây đến dưới 3.000 cây.

Nếu việc trồng các loại cây nói trên mà dưới số lượng tối thiểu hoặc không thuộc những trường hợp nói trên thì hành vi không cấu thành tội phạm, người trồng không có trách nhiệm hình sự. Ngay cả khi người phạm tội đã thuộc một trong ba trường hợp kể trên mà tự nguyện phá bỏ, giao nộp các loại cây đã phá bỏ cho cơ quan chức năng có thẩm quyền trước khi thu hoạch, thì có thể được miễn trách nhiệm hình sự.

Như vậy, để được miễn trách nhiệm hình sự theo điều luật này, người phạm tội phải thỏa mãn đồng thời ba căn cứ:

- Phạm tội thuộc một trong ba trường hợp kể trên (khoản 1 Điều 247) hoặc cả ba trường hợp kể trên nhưng không thuộc khoản 2 Điều 247);

- Tự nguyện phá bỏ các loại cây đó;

- Giao nộp toàn bộ các loại cây đã phá bỏ cho cơ quan Nhà nước có thẩm quyền.

Đây là trường hợp miễn trách nhiệm hình sự có tính chất tùy nghi. Nghĩa là, cơ quan tiến hành tố tụng có thể quyết định cho người phạm tội miễn trách nhiệm hình sự hay không tùy vào trường hợp cụ thể.

- Miễn trách nhiệm hình sự cho người phạm tội đưa hối lộ (Điều 364 Bộ luật hình sự):

Đối với hành vi đưa hối lộ, tuy cũng là hành vi nguy hiểm và cũng bị trừng trị rất nghiêm khắc như đối với tội nhận hối lộ. Tuy nhiên, những người bị ép buộc đưa hối lộ, dù đưa hối lộ những sau đó đã chủ động khai báo thì không bị coi là phạm tội và được trả lại toàn bộ tài sản. Bên cạnh đó, đối với người tuy không bị ép buộc phải đưa hối lộ nhưng đã chủ động khai báo trước khi bị phát giác, thì chính sách hình sự đối với họ là rất khoan hồng. Vì vậy, đoạn 2 khoản 7 Điều 364 Bộ luật hình sự quy định: “Người đưa hối lộ tuy không bị ép buộc nhưng đã chủ động khai báo trước khi bị phát giác, thì có thể được miễn trách nhiệm hình sự và được trả lại một phần hoặc toàn bộ của đã dùng để đưa hối lộ”.

Chủ động khai báo trước khi bị phát giác là trường hợp việc đưa hối lộ chưa bị phát giác (chưa ai biết gì) mà người đưa hối lộ đã tự mình viết đơn hoặc trực tiếp đến cơ quan, tổ chức khai báo toàn bộ sự việc đưa hối lộ mà mình thực hiện. Nếu việc đưa và nhận hối lộ đã bị phát hiện, thấy không còn cách nào che giấu được hành vi phạm tội của mình nữa mới tố giác, thì dù người đưa hối lộ có chủ động khai báo cũng không được miễn trách nhiệm hình sự. Trường hợp này cũng tương tự như trường hợp người phạm tội tự thú quy định tại điểm c khoản 2 Điều 29 Bộ luật hình sự hiện hành.

Có thể coi quy định tại khoản 7 Điều 364 Bộ luật hình sự hiện hành là trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự hoặc là trường hợp miễn trách nhiệm hình sự đối với hành vi đưa hối lộ, nên khi xác định trường hợp bị ép buộc cũng như chủ động khai báo của người đưa hối lộ phải thật chính xác, phải phù hợp với các tình tiết và diễn biến của vụ án. Nếu được coi là không phạm tội đưa hối lộ thì người có hành vi đưa hối lộ được trả lại toàn bộ của hối lộ đã đưa, nếu được miễn trách nhiệm hình sự thì người có hành vi đưa hối lộ được trả lại một phần hoặc toàn bộ của hối lộ đã đưa.

Vấn đề nảy sinh đối với quy định trả lại “toàn bộ hoặc một phần của đã đưa hối lộ”. Nếu theo quy định của Bộ luật hình sự năm 1999 thì không có vấn đề vì khi đó nhà làm luật chỉ quy định đối tượng đưa hối lộ chỉ là “lợi ích vật chất”. Trường hợp đó, lợi ích vật chất có thể coi là “của” hối lộ và được trả lại người đưa hối lộ trong trường hợp người đưa hối lộ được loại trừ hoặc miễn trách nhiệm hình sự. Theo quy định của Bộ luật hình sự năm 2015, đối tượng để đưa hối lộ gồm cả lợi ích vật chất lẫn lợi ích phi vật chất. Vậy, nếu việc đưa hối lộ bằng lợi ích phi vật chất thì giải quyết thế nào? Theo quy định của Bộ luật hình sự năm 2015, “của” hối lộ được ám chỉ là lợi ích vật chất, đồng nghĩa với việc chỉ trả lại lợi ích vật chất. Trên thực tế, nếu việc đưa hối lộ bằng lợi ích phi vật chất thì trong một số trường hợp có thể trả lại được. Ví dụ, thành tích trong công tác hoặc danh hiệu khen thưởng có thể được trả lại (tương đương với hủy bỏ). Tuy nhiên, có những lợi ích phi vật chất không thể hủy hoặc trả lại thì sao? Ví dụ, tình dục hoặc thậm chí là những lợi ích tinh thần khác như bắt ép gái đi tiếp khách trong ăn nhậu. Những lợi ích đó liên quan đến nhân phẩm, danh dự hoặc thậm chí là sức khỏe của con người thì không thể được trả lại hoặc hủy bỏ. Bởi vậy, để hoàn thiện quy định này, một số nội dung cần được sửa lại, bổ sung, như sau: “của” hối lộ cần được thay bằng “lợi ích”; bổ sung thêm “hủy” hoặc “bồi thường thiệt hại” bên cạnh việc “trả” lại lợi ích đã đưa hối lộ. Có như vậy mới triệt tiêu tuyệt đối những lợi ích mà người nhận hối lộ đã nhận được, bảo đảm hiệu quả quyền và lợi ích của những người bị ép buộc đưa hối lộ hoặc những người tuy không bị ép đưa hối lộ nhưng chủ động đi tố giác hành vi nhận hối lộ.

 

- Miễn trách nhiệm hình sự cho người phạm tội môi giới hối lộ (Điều 365 Bộ luật hình sự):

Khoản 6 Điều 365 Bộ luật hình sự hiện hành quy định: “Người môi giới hối lộ mà chủ động khai báo trước khi bị phát giác, thì có thể được miễn trách nhiệm hình sự”. Đối với hành vi làm môi giới hối lộ, người phạm tội sau khi thực hiện hành vi phạm tội đã chủ động khai báo trước khi bị phát giác, thì có thể được miễn trách nhiệm hình sự. Chủ động khai báo trước khi bị phát giác là trường hợp đã thực hiện hành vi môi giới hối lộ; việc đưa hoặc nhận hối lộ chưa thực hiện hoặc đã thực hiện nhưng chưa bị phát giác mà người làm môi giới hối lộ đã tự mình viết đơn hoặc trực tiếp đến cơ quan, tổ chức khai báo toàn bộ sự việc phạm tội mà mình thực hiện, góp phần vào việc ngăn chặn, phát hiện hoặc điều tra tội phạm.

Chủ động khai báo trước khi hành vi bị phát hiện được coi như là trường hợp tự thú nên có thể được miễn trách nhiệm hình sự. Có thể coi quy định tại khoản 6 Điều 365 Bộ luật hình sự là trường hợp miễn trách nhiệm hình sự đối với hành vi làm môi giới hối lộ mà tự thú, nên khi xác định trường hợp này phải đối chiếu với các quy định về miễn trách nhiệm hình sự quy định tại Điều 29 Bộ luật hình sự.

- Miễn trách nhiệm hình sự cho người phạm tội không tố giác tội phạm (Điều 390 Bộ luật hình sự):

Khoản 2 Điều 390 Bộ luật hình sự quy định: “Người không tố giác nếu đã có hành động can ngăn người phạm tội hoặc hạn chế tác hại của tội phạm, thì có thể được miễn trách nhiệm hình sự…”. Đây là dạng miễn trách nhiệm hình sự có tính chất tuỳ nghi đối với các cơ quan tư pháp hình sự khi có cơ sở cho thấy người tuy không tố giác tội phạm có đủ căn cứ do luật định, đó là: “đã có hành động can ngăn người phạm tội hoặc hạn chế tác hại của tội phạm”.

2. Miễn hình phạt (Điều 59 Bộ luật hình sự)

Miễn hình phạt là không áp dụng hình phạt với tư cách là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất đối với người bị kết án về tội phạm mà họ đã thực hiện.

Miễn hình phạt là một chế định nhân đạo trong pháp luật hình sự Việt Nam, thể hiện ở chỗ, Toà án không quyết định áp dụng hình phạt đối với người phạm tội khi có đầy đủ các điều kiện được quy định trong Bộ luật hình sự. Theo Điều 59 Bộ luật hình sự, người phạm tội có thể được miễn hình phạt khi “thuộc trường hợp quy định tại khoản 1 và khoản 2 Điều 54 của Bộ luật này mà đáng được khoan hồng đặc biệt nhưng chưa đến mức được miễn trách nhiệm hình sự.” Tức là người phạm tội phải thỏa mãn một trong hai điều kiện sau đây:

(1) Có ít nhất hai tình tiết giảm nhẹ quy định tại khoản 1 Điều 51 của Bộ luật này; hoặc

(2) Người phạm tội lần đầu là người giúp sức trong vụ án đồng phạm nhưng có vai trò không đáng kể.

Hai nội dung này đã được phân tích ở bài Quyết định hình phạt. Thỏa mãn 1 trong 2 điều kiện trên, để có thể được miễn hình phạt, người phạm tội phải “đáng được khoan hồng đặc biệt” nhưng chưa đến mức được miễn trách nhiệm hình sự.

Có thể coi người phạm tội đáng được khoan hồng đặc biệt khi phạm tội ít nghiêm trọng, chưa gây hậu quả hoặc hậu quả không đáng kể, được khắc phục hoàn toàn; bị cáo có nhân thân tốt, có khả năng tự cải tạo, giáo dục trở thành người tốt mà không cần phải áp dụng hình phạt. Đây là cách hiểu phổ biến ở các tòa án. Tuy nhiên, nội dung này vẫn chưa được giải thích chính thức. Cho nên, về nguyên tắc nó vẫn không có giá trị bắt buộc. Liên quan đến vấn đề người phạm tội chưa đến mức được miễn trách nhiệm hình sự nghĩa là, người phạm tội không có các căn cứ để được hoặc có thể được miễn trách nhiệm hình sự theo luật định.

Ngoài quy định miễn hình phạt tại Điều 59 Bộ luật hình sự (Phần chung), trong Phần các tội phạm, Bộ luật hình sự cũng quy định một trường hợp mà người phạm tội có thể được miễn hình phạt. Khoản 2 Điều 390 Bộ luật hình sự hiện hành quy định: “Người không tố giác nếu đã có hành động can ngăn người phạm tội hoặc hạn chế tác hại của tội phạm, thì có thể được miễn trách nhiệm hình sự hoặc miễn hình phạt”. Đây là dạng miễn hình phạt có tính chất tuỳ nghi đối với các cơ quan tư pháp hình sự khi có cơ sở cho thấy người tuy không tố giác tội phạm có đủ căn cứ do luật định như “đã có hành động can ngăn người phạm tội hoặc hạn chế tác hại của tội phạm”.

Miễn hình phạt bao gồm hình phạt chính và hình phạt bổ sung.

Mặc dù cả hai trường hợp, bị cáo đều bị coi là người phạm tội và không phải chịu hình phạt với tư cách là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất của Nhà nước đối với người phạm tội, nhưng miễn hình phạt khác với miễn trách nhiệm hình sự. Có thể xem bảng so sánh sau:

Tiêu chí	Miễn trách nhiệm hình sự	Miễn hình phạt
Hậu quả pháp lý	Không chịu bất kỳ biện pháp cưỡng chế hình sự nào	Có thể chịu các biện pháp tư pháp
Chủ thể áp dụng	Cơ quan Điều tra, Viện kiểm sát hoặc Toà án	Toà án

Việc Bộ luật hình sự nước ta quy định hai chế định miễn trách nhiệm hình sự và miễn hình phạt không chỉ là sự thể chế hoá đường lối, chính sách hình sự của Đảng và Nhà nước ta mà còn là sự thể hiện tinh thần nhân đạo của pháp luật hình sự. Mặt khác, nó còn là cơ sở quan trọng giúp nâng cao hiệu quả của hình phạt. Hình phạt không nhằm mục đích trừng trị. Chính vì thế, trong những điều kiện nhất định khi đã có đủ cơ sở bảo đảm người phạm tội tự cải tạo, giáo dục tốt thì không cần truy cứu trách nhiệm hình sự hoặc không cần áp dụng hình phạt đối với họ. Việc làm này còn phần nào giảm bớt được áp lực gánh nặng của Nhà nước về công tác điều tra, xét xử cũng như thi hành án.

Theo quy định của Điều 59 Bộ luật hình sự hiện hành, về câu từ, bất kể một người phạm tội gì, miễn là thoả mãn điều kiện thì có thể được miễn hình phạt, mặc dù trên thực tế người ta thường hiểu là phải tội phạm ít nghiêm trọng. Điều này khiến cho một số quan điểm nghi ngờ tính công bằng của nó. Bởi vì, theo quy định của Bộ luật hình sự, một số hình phạt ít nghiêm khắc chỉ có thể áp dụng đối với người phạm tội ít nghiêm trọng hoặc nghiêm trọng. Ví dụ, theo Điều 34 Bộ luật hình sự, cảnh cáo được áp dụng đối với người phạm tội ít nghiêm trọng và có nhiều tình tiết giảm nhẹ; hoặc Điều 36 Bộ luật hình sự hiện hành quy định hình phạt cải tạo không giam giữ chỉ có thể áp dụng đối với người phạm tội ít nghiêm trọng hoặc nghiêm trọng. Hình phạt dù ít nghiêm khắc vẫn là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất của Nhà nước. Trong khi đó, miễn hình phạt là không bị áp dụng hình phạt nào trong hệ thống hình phạt được Bộ luật hình sự quy định, mà để miễn hình phạt thì không cần bị giới hạn đối với một người phạm tội gì. Điều này nhà làm luật cần cân nhắc để khắc phục sao cho bảo đảm công bằng trong pháp luật hình sự.

Đối với pháp nhân thương mại phạm tội cũng có thể được miễn hình phạt khi đã khắc phục toàn bộ hậu quả và đã bồi thường toàn bộ thiệt hại do hành vi phạm tội gây ra (Điều 88 Bộ luật hình sự). Nội dung này sẽ được phân tích trong bài Những quy định về trách nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại.

 

IV. MIỄN CHẤP HÀNH HÌNH PHẠT, GIẢM THỜI HẠN CHẤP HÀNH HÌNH PHẠT

1. Miễn chấp hành hình phạt (Điều 62 Bộ luật hình sự)

Miễn chấp hành hình phạt là không buộc người bị kết án phải chấp hành hình phạt mà Toà án đã tuyên đối với họ. Chúng ta đã nghiên cứu trường hợp người bị kết án được miễn chấp hành hình phạt khi thời hiệu thi hành bản án đã hết căn cứ vào điều kiện thời gian. Điều 62 Bộ luật hình sự quy định nhiều trường hợp khác để một người bị kết án được miễn hoặc có thể được miễn chấp hành hình phạt, đó là:

- Khi được đặc xá hoặc đại xá.

Trong trường hợp này, người phạm tội sẽ được miễn chấp hành hình phạt bất kể đó là loại hình phạt gì.

- Người bị kết án cải tạo không giam giữ hoặc tù có thời hạn đến 03 năm chưa chấp hành hình phạt thì theo đề nghị của Viện trưởng Viện kiểm sát, Tòa án có thể quyết định miễn chấp hành hình phạt, nếu thuộc một trong các trường hợp sau đây:

+ Sau khi bị kết án đã lập công;

+ Mắc bệnh hiểm nghèo;

+ Chấp hành tốt pháp luật, có hoàn cảnh gia đình đặc biệt khó khăn và xét thấy người đó không còn nguy hiểm cho xã hội nữa.

- Người bị kết án phạt tù có thời hạn trên 03 năm, chưa chấp hành hình phạt nếu đã lập công lớn hoặc mắc bệnh hiểm nghèo và người đó không còn nguy hiểm cho xã hội nữa, thì theo đề nghị của Viện trưởng Viện kiểm sát, Tòa án có thể quyết định miễn chấp hành toàn bộ hình phạt.

- Người bị kết án phạt tù đến 03 năm, đã được tạm đình chỉ chấp hành hình phạt, nếu trong thời gian được tạm đình chỉ mà đã lập công hoặc chấp hành tốt pháp luật, hoàn cảnh gia đình đặc biệt khó khăn và xét thấy người đó không còn nguy hiểm cho xã hội nữa, thì theo đề nghị của Viện trưởng Viện kiểm sát, Tòa án có thể quyết định miễn chấp hành phần hình phạt còn lại.

- Người bị kết án phạt tiền đã tích cực chấp hành được một phần hình phạt nhưng bị lâm vào hoàn cảnh kinh tế đặc biệt khó khăn kéo dài do thiên tai, hoả hoạn, tai nạn hoặc ốm đau gây ra mà không thể tiếp tục chấp hành được phần hình phạt còn lại hoặc lập công lớn, thì theo đề nghị của Viện trưởng Viện kiểm sát, Tòa án có thể quyết đinh miễn chấp hành phần tiền phạt còn lại.

- Người bị phạt cấm cư trú hoặc quản chế, nếu đã chấp hành được một phần hai thời hạn hình phạt và cải tạo tốt, thì theo đề nghị của cơ quan thi hành án hình sự cấp huyện nơi người đó chấp hành hình phạt, Tòa án có thể quyết định miễn chấp hành phần hình phạt còn lại.

Về những nội dung  “lập công”, “lập công lớn”, “mắc bệnh hiểm nghèo”, “người bị kết án không còn nguy hiểm cho xã hội nữa” đã được phân tích ở những phần trước, có thể sử dụng tham khảo.

Lưu ý, người được miễn chấp hành hình phạt theo luật định vẫn phải thực hiện đầy đủ các nghĩa vụ dân sự do Tòa án tuyên trong bản án (khoản 7 Điều 62).

2. Giảm mức hình phạt đã tuyên (còn gọi là giảm thời hạn chấp hành hình phạt) (Điều 63, 64 Bộ luật hình sự)

Giảm mức hình phạt đã tuyên là việc Toà án quyết định giảm một phần hình phạt đã tuyên đối với người bị kết án trong quá trình chấp hành hình phạt bằng quyết định của Toà án khi có đủ điều kiện theo quy định của Bộ luật hình sự.

Đối với những người đang phải chấp hành hình phạt thì việc được giảm mức hình phạt đã tuyên ban đầu là một sự khích lệ rất lớn, động viên họ cố gắng cải tạo, học tập và lao động để sớm được hoà nhập với cộng đồng. Trong khi chấp hành hình phạt, phạm nhân có thể được biểu dương, khen thưởng nếu có tiến bộ, chấp hành tích cực. Tuy nhiên, giảm mức hình phạt đã tuyên là sự khen thưởng có giá trị khuyến khích cao nhất. Xuất phát từ ý nghĩa đó, Bộ luật hình sự đã quy định các trường hợp được giảm mức hình phạt đã tuyên. Có hai trường hợp giảm mức hình phạt đã tuyên:

a) Giảm mức hình phạt đã tuyên trong trường hợp bình thường:

Khoản 1 Điều 63 Bộ luật hình sự quy định:

“1. Người bị kết án cải tạo không giam giữ, phạt tù có thời hạn hoặc phạt tù chung thân, nếu đã chấp hành hình phạt được một thời gian nhất định, có nhiều tiến bộ và đã bồi thường được một phần nghĩa vụ dân sự, thì theo đề nghị của cơ quan thi hành án hình sự có thẩm quyền, Tòa án có thể quyết định giảm thời hạn chấp hành hình phạt.

Thời gian đã chấp hành hình phạt để được xét giảm lần đầu là một phần ba thời hạn đối với hình phạt cải tạo không giam giữ, hình phạt tù có thời hạn, 12 năm đối với tù chung thân.”

Như vậy, đối tượng có thể được xét giảm mức hình phạt đã tuyên là những người bị kết án cải tạo không giam giữ, tù có thời hạn và tù chung thân. Họ được xét giảm khi có các căn cứ sau:

- Chấp hành hình phạt được một thời gian nhất định: 1/3 đối với người bị kết án cải tạo không giam giữ, tù có thời hạn, 12 năm đối với người bị kết án tù chung thân;

- Có nhiều tiến bộ trong chấp hành hình phạt;

- Đã bồi thường một phần (hoặc toàn bộ càng tốt) nghĩa vụ dân sự;

- Được cơ quan thi hành án hình sự đề nghị.

Theo khoản 2 Điều 63:

 “Một người có thể được giảm nhiều lần, nhưng phải bảo đảm chấp hành được một phần hai mức hình phạt đã tuyên.

Người bị kết án tù chung thân, lần đầu được giảm xuống 30 năm tù và dù được giảm nhiều lần cũng phải bảo đảm thời hạn thực tế chấp hành hình phạt là 20 năm.”

Tuy nhiên, nếu người bị kết án tù chung thân do phạm nhiều tội thì có khác. Khoản 3 Điều 63 quy định: “Trường hợp người bị kết án về nhiều tội trong đó có tội bị kết án phạt tù chung thân thì Tòa án chỉ xét giảm lần đầu xuống 30 năm tù sau khi đã chấp hành được 15 năm tù và dù được giảm nhiều lần nhưng vẫn phải bảo đảm thời gian thực tế chấp hành là 25 năm.”

Như vậy, nếu một người phạm nhiều tội nhưng hình phạt chung chỉ là tù có thời hạn, tức từ 30 năm trở xuống thì vẫn áp dụng thời hạn xét giảm lần đầu, thời hạn tối thiểu phải chấp hành như người phạm một tội.

Khoản 4,5 Điều 63 quy định thêm:

“4. Đối với người đã được giảm một phần hình phạt mà lại thực hiện hành vi phạm tội mới ít nghiêm trọng do cố ý, thì Tòa án chỉ xét giảm lần đầu sau khi người đó đã chấp hành được một phần hai mức hình phạt chung.

5. Đối với người đã được giảm một phần hình phạt mà lại thực hiện hành vi phạm tội mới nghiêm trọng, rất nghiêm trọng hoặc đặc biệt nghiêm trọng, thì Tòa án chỉ xét giảm lần đầu sau khi người đó đã chấp hành được hai phần ba mức hình phạt chung hoặc trường hợp hình phạt chung là tù chung thân thì việc xét giảm án thực hiện theo quy định tại khoản 3 Điều này.”

Theo đó, những người đã được xét giảm một phần hình phạt đã tuyên mà phạm tội mới thì mức hình phạt chung còn lại vẫn được xét giảm tiếp nhưng thời hạn tối thiểu để được xét giảm khác với những người phạm tội lần đầu, cụ thể:

- Nếu tội mới là ít nghiêm trọng thì chấp hành ít nhất 1/2 mức hình phạt chung;

- Nếu tội mới từ nghiêm trọng trở lên thì chấp hành ít nhất 2/3 mức hình phạt chung.

- Nếu tội mới bị kết án tù chung thân thì chấp hành ít nhất 15 năm.

Về thời hạn chấp hành hình phạt tối thiểu khi được xét nhiều lần trong trường hợp người được xét giảm mà lại phạm tội mới, Bộ luật hình sự không có quy định đối với người bị kết án phạt tù. Nghĩa là, những trường hợp này, mức tối thiểu mà họ phải chấp hành tương tự như người không phạm tội mới. Đây có thể là điểm chưa hoàn thiện của Bộ luật hình sự năm 2015. Về người bị kết án tù chung thân thì có sự phân biệt, tức hình phạt tối thiểu mà họ phải chấp hành là 25 năm, thay vì 20 năm nếu họ không phạm tội mới.

Khoản 6 Điều 63 quy định việc xét giảm đối với người bị kết án tử hình được ân giảm hoặc người bị kết án tử hình nhưng được chuyển thành tù chung thân do thuộc trường hợp người đủ 75 tuổi trở lên hoặc người bị kết án tử hình về tội tham ô tài sản, tội nhận hối lộ mà sau khi bị kết án đã chủ động nộp lại ít nhất 3/4 tài sản tham ô, nhận hối lộ và hợp tác tích cực với cơ quan chức năng trong việc phát hiện, điều tra, xử lý tội phạm hoặc lập công lớn:

“Đối với người bị kết án tử hình được ân giảm hoặc người bị kết án tử hình thuộc trường hợp quy định tại điểm b hoặc điểm c khoản 3 Điều 40 của Bộ luật này thì thời gian đã chấp hành hình phạt để được xét giảm lần đầu là 25 năm và dù được giảm nhiều lần nhưng vẫn phải bảo đảm thời hạn thực tế chấp hành hình phạt là 30 năm.”

Đối với những đối tượng bị kết án tử hình mà được giảm xuống tù chung thân thì có sự phân biệt với người bị kết án tù chung thân từ đầu. Nghĩa là, những trường hợp này họ chỉ được xét giảm sau khi đã chấp hành hình phạt ít nhất 25 năm và phải đảm bảo chấp hành hình phạt tối thiểu là 30 năm tù. Về điểm này, chính sách hình sự của nước ta tỏ ra khoan hồng hơn so với một số quốc gia. Đối với họ, hình phạt tù chung thân nếu rơi vào những trường hợp do ân giảm hoặc chuyển từ tử hình sang tù chung thân do chủ động nộp lại phần tài sản tham nhũng thì không được giảm nữa trong quá trình chấp hành hình phạt.

b) Giảm mức hình phạt đã tuyên trong trường hợp đặc biệt:

Trong trường hợp đặc biệt, người bị kết án có lý do đáng được khoan hồng đặc biệt như đã lập công, đã quá già yếu hoặc mắc bệnh hiểm nghèo, thì Toà án có thể xét giảm vào thời gian sớm hơn hoặc với mức cao hơn so với thời gian và mức quy định tại Điều 63 của Bộ luật hình sự. Như vậy, Toà án có thể giảm mức hình phạt đã tuyên đối với người bị kết án mà không tuân theo các mức thời gian quy định tại Điều 63 Bộ luật hình sự khi người bị kết án có một trong ba căn cứ sau:

- Đã lập công;

- Đã quá già yếu;

- Mắc bệnh hiểm nghèo.

Nghị quyết số 01/2007/NQ-HĐTP hướng dẫn nội dung giảm mức hình phạt đã tuyên trong trường hợp đặc biệt như sau:[4]

- “Người quá già yếu” là người từ 70 tuổi trở lên hoặc người từ 60 tuổi trở lên nhưng thường xuyên đau ốm.

- “Mắc bệnh hiểm nghèo” và “Đã lập công” đã được đề cập ở các phần trước.

- Được coi là thời gian sớm hơn thời gian quy định tại khoản 1 Điều 63 của Bộ luật hình sự khi người đang chấp hành hình phạt đã chấp hành được một phần tư mức hình phạt đã tuyên đối với hình phạt cải tạo không giam giữ, hình phạt tù từ ba mươi năm trở xuống hoặc mười năm đối với tù chung thân.

- Được coi là mức giảm thời hạn chấp hành hình phạt cao hơn so với mức được quy định khi mức giảm mỗi lần cao nhất là một năm đối với hình phạt cải tạo không giam giữ, là bốn năm đối với hình phạt tù, nhưng phải bảo đảm thời gian thực sự chấp hành hình phạt ít nhất là hai phần năm mức hình phạt đã tuyên hoặc mười lăm năm đối với hình phạt tù chung thân.

- Trong trường hợp đặc biệt khi có sự đồng ý của Toà án nhân dân tối cao và Viện kiểm sát nhân dân tối cao, thì người bị kết án có thể được xét giảm vào thời gian sớm hơn hoặc với mức cao hơn so với thời gian và mức được quy định đặc biệt trên đây.

V. HOÃN CHẤP HÀNH HÌNH PHẠT TÙ, TẠM ĐÌNH CHỈ CHẤP HÀNH HÌNH PHẠT TÙ

1. Hoãn chấp hành hình phạt tù (Điều 67 Bộ luật hình sự)

Hoãn chấp hành hình phạt tù là việc tạm dừng trong một thời gian nhất định việc chấp hành hình phạt tù của người bị kết án khi người này chưa chấp hành hình phạt đó.

Như vậy, hoãn chấp hành hình phạt chỉ áp dụng đối với những người bị kết án phạt tù mà chưa chấp hành hình phạt đã tuyên đối với họ.

Tuy nhiên, trong thực tiễn, những người bị kết án phạt tiền cũng có thể được hoãn chấp hành nếu người bị kết án phạt tiền không có khả năng chấp hành, đặc biệt là đối với các khoản tiền lớn[5]. Điều này là cần thiết. Vì vậy, Bộ luật hình sự nên nghiên cứu để bổ sung quy định này nhằm tạo cơ sở pháp lý cho việc hoãn chấp hành hình phạt tiền. Để làm điiều này, nhà làm luật chỉ cần bổ sung tên gọi của điều luật bằng việc bỏ chữ “tù” trong tên gọi điều này và bổ sung nội dung thể hiện căn cứ để người bị kết án được hoãn chấp hành hình phạt tiền. Theo đó, người bị kết án phạt tiền có thể được hoãn chấp hành hình phạt tiền nếu trong thời gian đó người bị kết án phạt tiền không có khả năng chấp hành.

Hoãn chấp hành hình phạt tù được áp dụng đối với những người bị kết án phạt tù mà chưa chấp hành hình phạt thuộc một trong các trường hợp sau đây (Điều 67 Bộ luật hình sự):

- Bị bệnh nặng. Trong trường hợp này, người bị kết án được hoãn cho đến khi sức khoẻ được hồi phục. Bệnh nặng là những bệnh khiến người bị bệnh sinh hoạt, đi lại, làm việc khó khăn, cần phải được chữa trị, nhưng chưa có khả năng dẫn đến tử vong. Đây là điểm phân biệt giữa bệnh nặng với bệnh hiểm nghèo. Bởi vì, người bị kết án mắc bệnh hiểm nghèo có thể được miễn chấp hành hình phạt theo Điều 62 Bộ luật hình sự.

Theo Nghị quyết số 01/2007/NQ-HĐTP, “người bị bệnh nặng”, tức là bị bệnh đến mức không thể đi chấp hành hình phạt tù được và nếu bắt đi chấp hành hình phạt tù sẽ nguy hiểm đến tính mạng của họ; do đó, cần thiết phải cho họ được hoãn chấp hành hình phạt tù để họ có điều kiện chữa bệnh; ví dụ: ung thư giai đoạn cuối, xơ gan cổ chướng, lao nặng độ 4 kháng thuốc, bại liệt, suy tim độ 3 trở lên, suy thận độ 4 trở lên, HIV chuyển giai đoạn AIDS đang có các nhiễm trùng cơ hội và có tiên lượng xấu... Phải có kết luận của bệnh viện cấp tỉnh trở lên về việc người bị xử phạt tù bị bệnh nặng và nếu bắt họ đi chấp hành hình phạt tù sẽ nguy hiểm đến tính mạng của họ.

- Phụ nữ có thai hoặc đang nuôi con dưới 36 tháng tuổi (con ở đây bao gồm con đẻ hoặc con nuôi). Đối tượng này được hoãn cho đến khi con đủ 36 tháng tuổi.

Có ý kiến cho rằng, nếu người phụ nữ bị kết án phạt tù mà được hoãn chấp hành để nuôi con, sau đó lại có thai, sinh con và cứ thế... thì làm sao buộc họ chấp hành hình phạt tù? Đây là một chế định mang tính nhân đạo. Vì vậy, nếu họ cứ mang thai, sinh con khi đứa con chưa đủ 36 tháng tuổi lại mang thai... thì “bó tay”, chúng ta không thể buộc họ phải chấp hành hình phạt tù đã tuyên đối với họ. Về thực trạng này, Thông tư liên ngành số 04/TTLN-TANDTC-VKSNDTC-BNV-BTP ngày 26-12-1986 về việc hướng dẫn áp dụng thời hiệu thi hành bản án hình sự đã có hướng giải quyết khi hướng dẫn: đối với người phạm tội, chỉ bị xử phạt 5 năm tù trở xuống mà vì bệnh tật, sinh đẻ hoặc hoàn cảnh khó khăn, được tạm hoãn thi hành án nhiều lần, thời gian tạm hoãn đã bằng thời hiệu thi hành bản án và trong thời gian đó họ không phạm tội mới, không còn nguy hiểm cho xã hội nữa, thì Toà án quyết định miễn chấp hành hình phạt tù cho họ.

Tuy nhiên, nếu trong khi được hoãn chấp hành hình phạt tù, người phụ nữ lại phạm tội mới thì Toà án buộc người đó phải chấp hành hình phạt trước và tổng hợp với hình phạt của bản án mới theo quy định tại Điều 56 của Bộ luật này.

- Là người lao động duy nhất trong gia đình, nếu phải chấp hành hình phạt tù thì gia đình sẽ gặp khó khăn đặc biệt (có thể kể đến các trường hợp như: không có nguồn thu nhập nào khác, không có ai chăm nom, nuôi dưỡng... những người thân thích của họ trong gia đình mà không có khả năng lao động). Đối tượng này được hoãn đến một năm, trừ trường hợp người đó bị kết án về các tội xâm phạm an ninh quốc gia hoặc các tội khác là tội rất nghiêm trọng, đặc biệt nghiêm trọng.

- Bị kết án về tội ít nghiêm trọng, do nhu cầu công vụ; (nhu cầu công vụ là do nhu cầu của cơ quan, tổ chức, chính quyền địa phương cần thiết sự có mặt của họ để thực hiện công vụ nhất định và nếu bắt họ đi chấp hành hình phạt tù ngay thì chưa có người thay thế họ (có xác nhận bằng văn bản của cơ quan, tổ chức, chính quyền địa phương có liên quan đến việc thực hiện công vụ đó)). Đối với đối tượng này được hoãn đến một năm. Lưu ý, quy định này chỉ được áp dụng đối với những người bị kết án phạt tù về tội ít nghiêm trọng, nghĩa là mức phạt tù tối đa của tội mà họ đã phạm là không quá 3 năm tù.

Trong mọi trường hợp người được hoãn chấp hành hình phạt tù mà lại phạm tội mới, thì Toà án buộc người đó phải chấp hành hình phạt trước và tổng hợp với hình phạt của bản án mới theo quy định tại Điều 56 của Bộ luật này.

Về thời hạn được hoãn, Nghị quyết số 01/2007/NQ-HĐTP hướng dẫn như sau:

- Người bị xử phạt tù bị bệnh nặng được hoãn chấp hành hình phạt tù một lần hoặc nhiều lần cho đến khi sức khoẻ hồi phục.

- Người bị xử phạt tù là phụ nữ có thai hoặc đang nuôi con dưới 36 tháng tuổi được hoãn chấp hành hình phạt tù cho đến khi con đủ 36 tháng tuổi.

Trong thời gian được hoãn chấp hành hình phạt tù mà người bị kết án lại có thai hoặc phải tiếp tục nuôi con dưới 36 tháng tuổi thì vẫn được hoãn cho đến khi đứa con sau cùng đủ 36 tháng tuổi.

- Người bị xử phạt tù là người lao động duy nhất trong gia đình hoặc do nhu cầu công vụ được hoãn một lần hoặc nhiều lần, nhưng tổng số thời gian được hoãn tối đa là một năm.

Ngoài ra, Nghị quyết còn bổ sung thêm, khi người bị xử phạt tù thuộc một trong các trường hợp quy định tại khoản 1 Điều 61 Bộ luật hình sự năm 1999 mà không thuộc một trong các trường hợp được phân tích ở trên cũng được hoãn chấp hành hình phạt tù, nhưng Toà án phải xem xét rất chặt chẽ.

Ví dụ: Nguyễn Thị B bị xử phạt ba năm tù về tội mua bán trái phép chất ma tuý. B bị xử phạt tù lần này là lần đầu, đang nuôi con nhỏ mới 12 tháng tuổi và đang tại ngoại. Theo đề nghị của B, Chánh án Toà án đã ra quyết định thi hành án ra quyết định hoãn chấp hành hình phạt tù đối với B cho đến khi con của B đủ 36 tháng tuổi. Trong thời gian được hoãn chấp hành hình phạt tù B lại phạm tội trộm cắp tài sản và bị xử phạt hai năm tù; tổng hợp hình phạt của hai bản án buộc B phải chấp hành hình phạt chung là năm năm tù.

Chánh án Toà án có thẩm quyền đã ra quyết định thi hành án. B có đơn đề nghị xin được hoãn thi hành án. Trường hợp này phải xem xét rất chặt chẽ. Giả sử con của B đã được 24 tháng tuổi, B có chồng chăm sóc con thì không cho B hoãn chấp hành hình phạt tù. Giả sử con của B đã được 24 tháng tuổi, nhưng hay ốm đau, nay B lại đang có thai, thì tuy B có chồng, nhưng vẫn có thể cho B hoãn chấp hành hình phạt tù.

2. Tạm đình chỉ chấp hành hình phạt tù (Điều 68 Bộ luật hình sự)

Tạm đình chỉ chấp hành hình phạt tù là việc tạm dừng trong một thời gian nhất định việc chấp hành hình phạt tù của người bị kết án khi người này đang chấp hành hình phạt đó.

Theo Điều 68 Bộ luật hình sự, căn cứ để người bị kết án đang chấp hành hình phạt được tạm đình chỉ chấp hành hình phạt tù tương tự như căn cứ để hoãn chấp hành hình phạt tù theo Điều 67 Bộ luật hình sự.

Sở dĩ gọi là “tạm đình chỉ” chấp hành hình phạt tù là vì người này đang chấp hành hình phạt tù mà có những điều kiện để tạm dừng việc chấp hành. Gọi là “hoãn” chấp hành hình phạt tù là vì người bị kết án chưa chấp hành hình phạt này mà có những điều kiện để tạm dừng việc chấp hành.

Cần phân biệt tạm đình chỉ chấp hành hình phạt tù trong trường hợp này với tạm đình chỉ chấp hành bản án theo thủ tục giám đốc thẩm hoặc tái thẩm. Bởi vì, tạm đình chỉ chấp hành bản án theo thủ tục giám đốc thẩm hoặc tái thẩm xuất phát từ yêu cầu của thủ tục tố tụng hình sự chứ không phải xuất phát từ căn cứ thuộc về bản thân người bị kết án.

VI. ÁN TREO (Điều 65 Bộ luật hình sự)

1. Tính chất pháp lý của án treo

Từ “treo” thông thường được hiểu là hoãn. Trong thực tế, chúng ta bắt gặp từ “treo” kết hợp với một số hoạt động khác ý muốn nói hoạt động đó bị hoãn lại. Ví dụ, “quy hoạch treo” ý muốn nói một dự án quy hoạch được duyệt trên giấy tờ nhưng trên thực tế nó chưa được triển khai; “treo bằng” nghĩa là một người sau khi đã hết thời gian học mà chưa hoàn thành hết các môn học quy định nên chưa được phát bằng. Án treo được hiểu theo một nghĩa gần giống như vậy.

Án treo là một chế định ra đời rất sớm, xuất hiện cùng với sự ra đời và phát triển của pháp luật hình sự Việt Nam. Nhưng tính chất pháp lý của án treo được hiểu khác nhau trong từng giai đoạn. Tại Sắc lệnh số 21/SL ngày 14-12-1946, án treo được xác định là biện pháp miễn chấp hành hình phạt tù có điều kiện. Nhưng Thông tư số 19 của Toà án nhân dân tối cao ngày 02-10-1974 lại giải thích: án treo phải được xem là một hình thức xử nhẹ hơn tù giam - tức án treo là một loại hình phạt. Ngày nay, theo giải thích của Toà án nhân dân tối cao tại Nghị quyết số 02-HĐTP ngày 05-01-1986 thì án treo lại được coi là biện pháp miễn chấp hành hình phạt tù có điều kiện. Về mặt pháp lý, cách hiểu này được chấp nhận hiện nay.

Án treo là một chế định của pháp luật hình sự thể hiện tính nhân đạo, có tác dụng khuyến khích người bị kết án với sự giúp đỡ tích cực của xã hội, tự lao động và cải tạo trở thành người lương thiện, đồng thời cảnh cáo họ nếu trong thời gian thử thách mà phạm tội mới, thì buộc phải chấp hành hình phạt tù đã được hưởng án treo của bản án trước.

2. Các căn cứ cho hưởng án treo

Án treo chỉ áp dụng đối với những người bị kết án phạt tù khi có những căn cứ sau đây:

Khoản 1 Điều 65 Bộ luật hình sự quy định: “Khi xử phạt tù không quá 03 năm, căn cứ vào nhân thân của người phạm tội và các tình tiết giảm nhẹ, nếu xét thấy không cần phải bắt chấp hành hình phạt tù, thì Tòa án cho hưởng án treo và ấn định thời gian thử thách từ 01 năm đến 05 năm và thực hiện các nghĩa vụ trong thời gian thử thách theo quy định của Luật thi hành án hình sự”.

Theo quy định trên của Bộ luật hình sự thì có bốn căn cứ để cho người kết án phạt tù được hưởng án treo:

- Mức phạt tù không quá ba năm:

 Những người bị Toà án phạt tù không quá ba năm, không kể về tội gì đều coi là thoả mãn đầu tiên để xem xét cho hưởng án treo. Đối với người bị xét xử trong cùng một lần về nhiều tội hoặc có nhiều bản án mà khi tổng hợp hình phạt, hình phạt chung không vượt quá ba năm tù thì có thể xem xét để cho hưởng án treo. Trong trường hợp này phải xem xét thận trọng và chặt chẽ trước khi quyết định cho hưởng án treo.

Người bị kết án tù chỉ được hưởng án treo khi chưa chấp hành hình phạt tù đó. Trước đây, một số Toà án đã áp dụng án treo ngay cả khi người này đã chấp hành xong hình phạt tù nhằm giải quyết chế độ, chính sách cho người bị kết án. Án treo không phải áp dụng nhằm giải quyết chế độ, chính sách cho người bị kết án mà để người này tự cải tạo, giáo dục dưới sự giám sát của chính quyền địa phương nơi cư trú hoặc cơ quan, tổ chức nơi người đó công tác. Hơn nữa, nhiều trường hợp sau khi đã hết thời gian thử thách, người được hưởng án treo lại trở lại kiện đòi bồi thường thiệt hại trong thời gian chấp hành hình phạt tù thì rất phiền phức. Hiện nay, vấn đề này không còn xảy ra.

- Nhân thân tương đối tốt:

 Người được hưởng án treo phải là người có nhân thân tốt. Theo tiểu mục 6.1 mục 6 Nghị quyết Số 01/2007/NQ-HĐTP ngày 2/10/2007, có nhân thân tốt được chứng minh là ngoài lần phạm tội này họ luôn chấp hành đúng chính sách, pháp luật, thực hiện đầy đủ các nghĩa vụ của công dân; chưa có tiền án, tiền sự; có nơi làm việc ổn định hoặc có nơi thường trú cụ thể, rõ ràng.

Về nội dung này, một số quan điểm chưa đồng ý. Theo quy định của Bộ luật hình sự, “căn cứ vào nhân thân” không có nghĩa là nhân thân phải tốt. Có trường hợp nhân thân họ chưa tốt nhưng khi đánh giá về nhân thân của họ xét thấy không cần thiết buộc họ phải chấp hành hình phạt tù hoặc việc chấp hành hình phạt tù của họ sẽ gây ra khó khăn cho gia đình, con cái họ. Ví dụ, một người phạm tội vi phạm quy định về tham gia giao thông đường bộ, làm cho vợ chết để lại 2 đứa con nhỏ. Bản thân người chồng là công nhân, đã một lần bị kết án về tội trộm cắp tài sản, không có người thân thích. Như vậy, nếu buộc người chồng phải chấp hành hình phạt tù thì 2 đứa con nhỏ không ai nuôi. Tình tiết “nhân thân” như vậy, nếu dựa theo Nghị quyết 01 của Tòa án nhân dân tối cao thì không thể được hưởng án treo. Nhưng nếu căn cứ theo quy định của Bộ luật hình sự thì hoàn toàn có thể cho anh ta hưởng án treo khi căn cứ vào “nhân thân” của anh ta. Tuy nhiên, trên thực tế, khi áp dụng, các Tòa án chỉ tuân thủ theo Nghị quyết hướng dẫn chứ không quan tâm đến quy định của Bộ luật hình sự. Bởi vì, nếu không tuân thủ theo Nghị quyết của Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao, bản án đó chắc chắn bị hủy. Bởi vậy, vấn đề “nhân thân” để cho hưởng án treo cần được Tòa án nhân dân tối cao nghiên cứu lại.

 

- Có nhiều tình tiết giảm nhẹ:

 Mặc dù Bộ luật hình sự không quy định khi người bị kết án có nhiều tình tiết giảm nhẹ mới được cho hưởng án treo, nhưng cụm từ “các tình tiết giảm nhẹ” cho thấy người bị kết án phải có nhiều tình tiết giảm nhẹ. Các tình tiết giảm nhẹ đề cập ở đây có thể được quy định tại khoản 1, 2 Điều 51 Bộ luật hình sự. Các tình tiết giảm nhẹ của người phạm tội được xem xét trong mối quan hệ và cùng với các căn cứ khác để quyết định cho hoặc không cho hưởng án treo. Tuy nhiên, các tình tiết giảm nhẹ dùng làm căn cứ cho hưởng án treo phải là những tình tiết chưa được Toà án cân nhắc để quyết định hình phạt. Ví dụ, A có 2 tình tiết giảm nhẹ. Khi quyết định hình phạt, lẽ ra A phải chịu mức hình phạt là 5 năm tù. Tuy nhiên, do A có 2 tình tiết giảm nhẹ nên Toà án đã giảm hình phạt cho A xuống còn 3 năm tù. Sau đó, Toà án lại dùng 2 tình tiết giảm nhẹ đó để cho A hưởng án treo là sai.

- Xét thấy không cần phải bắt chấp hành hình phạt tù:

Đây là căn cứ mở vì nó phụ thuộc vào sự đánh giá của Tòa án. Nếu khi người bị kết án có đủ cả ba căn cứ trên, Tòa án muốn cho hưởng án treo thì phải chỉ ra được những lý do không buộc người bị kết án phải chấp hành hình phạt tù.

Ngoài bốn căn cứ trên, việc người bị kết án đang có nơi làm việc ổn định hoặc có nơi thường trú rõ ràng cũng được xem là một căn cứ quan trọn. Bởi vì, trong trường hợp cho hưởng án treo, Toà án giao người được hưởng án treo cho cơ quan, tổ chức nơi người đó làm việc hoặc chính quyền địa phương nơi người đó thường trú để giám sát và giáo dục. Nếu người bị kết án hiện không có nơi làm việc ổn định hoặc có nơi thường trú rõ ràng thì Toà án sẽ giao cho ai. Tuy nhiên, căn cứ này chưa được Bộ luật hình sự quy định. Có thể nhà làm luật cho rằng nó được lồng vào căn cứ “thấy không cần phải bắt chấp hành hình phạt tù”. Tuy nhiên, với tinh thần minh bạch hóa Bộ luật hình sự, nhà làm luật nên nghiên cứu để bổ sung căn cứ này vào Bộ luật hình sự như một căn cứ để được hưởng án treo.

Khi thoả mãn các căn cứ nêu trên, Toà án có thể cho người bị kết án phạt tù hưởng án treo. Đây là một chế định mang tính tuỳ nghi, bởi vì khi đủ các căn cứ nêu trên, nếu xét thấy không buộc người bị kết án phạt tù phải chấp hành hình phạt thì cho hưởng án treo. Ngược lại, dù có đủ các căn cứ nêu trên, nhưng xét thấy phải buộc người bị kết án phải chấp hành hình phạt tù mới có thể mang lại mục đích của hình phạt thì Toà án không cho hưởng án treo.

3. Điều kiện của án treo

Án treo là miễn chấp hành hình phạt tù có điều kiện. Như vậy, khi người bị kết án phạt tù hội đủ các căn cứ nêu trên có thể được Toà án cho miễn chấp hành hình phạt tù đó với điều kiện trong thời gian thử thách họ không được phạm tội mới và không được vi phạm nghĩa vụ theo quy định của Luật thi hành án hình sự 02 lần trở lên.

Vì thế, khi có người bị kết án được hưởng án treo, Toà án phải tuyên thời gian thử thách. Không được tuyên cho hưởng án treo mà không kèm thời gian thử thách. Án treo chỉ có ý nghĩa khi tuyên cho người bị kết án một thời gian thử thách vì không có thời gian thử thách thì không thể có điều kiện, đặc điểm cơ bản tạo nên bản chất của án treo.

- Thời gian thử thách phải thoả mãn đồng thời hai điều kiện[6]:

Từ 1 – 5 năm;   Không thấp hơn mức phạt tù.

Liên quan đến thời gian thử thách, Nghị quyết số 01/2007/NQ-HĐTP, có một số hướng dẫn như sau:

- Trường hợp người bị xử phạt tù không bị tạm giam thì thời gian thử thách bằng hai lần mức hình phạt tù, nhưng không được dưới một năm và không được quá năm năm.

- Trường hợp người bị xử phạt tù đã bị tạm giam thì lấy mức hình phạt tù trừ đi thời gian đã bị tạm giam để xác định mức hình phạt tù còn lại phải chấp hành. Thời gian thử thách trong trường hợp này bằng hai lần mức hình phạt tù còn lại phải chấp hành, nhưng không được dưới một năm và không được quá năm năm.

Ví dụ: Toà án xử phạt A ba năm tù cho hưởng án treo. Do A đã bị tạm giam một năm, như vậy mức hình phạt tù còn lại A phải chấp hành là hai năm (3 năm - 1 năm = 2 năm). Toà án ấn định thời gian thử thách đối với A là bốn năm (2 năm x 2 = 4 năm).

- Trong trường hợp đặc biệt thì Toà án có thể ấn định thời gian ngắn hơn mức trên, nhưng phải ghi rõ lý do trong bản án.

* Thời điểm bắt đầu tính thời gian thử thách là ngày tuyên án đầu tiên cho hưởng án treo; cụ thể như sau:

- Trường hợp Toà án cấp sơ thẩm cho hưởng án treo, Toà án cấp phúc thẩm cũng cho hưởng án treo (có thể mức hình phạt tù thay đổi) thì thời điểm bắt đầu tính thời gian thử thách là ngày tuyên án sơ thẩm.

- Trường hợp Toà án cấp sơ thẩm không cho hưởng án treo, Toà án cấp phúc thẩm cho hưởng án treo thì thời điểm bắt đầu tính thời gian thử thách là ngày tuyên án phúc thẩm.

- Trường hợp Toà án cấp sơ thẩm cho hưởng án treo, Toà án cấp phúc thẩm không cho hưởng án treo, nhưng Toà án cấp giám đốc thẩm huỷ bản án phúc thẩm để xét xử phúc thẩm lại và Toà án cấp phúc thẩm cho hưởng án treo thì thời gian thử thách tính từ ngày tuyên án sơ thẩm.

- Trường hợp Toà án cấp sơ thẩm, Toà án cấp phúc thẩm cho hưởng án treo, nhưng bản án sơ thẩm, bản án phúc thẩm bị huỷ để điều tra lại và sau đó xét xử sơ thẩm lại, xét xử phúc thẩm lại, Toà án cấp sơ thẩm, Toà án cấp phúc thẩm vẫn cho hưởng án treo thì thời gian thử thách tính từ ngày tuyên án sơ thẩm hoặc tuyên án phúc thẩm lần sau.

4. Vi phạm điều kiện của án treo

Án treo là miễn chấp hành hình phạt tù có điều kiện, mà điều kiện đó là người được hưởng án treo không được phạm tội mới hoặc vi phạm nghĩa vụ theo quy định của Luật thi hành án hình sự 02 lần trở lên trong thời gian thử thách. Nếu người được hưởng án treo vi phạm điều kiện trong thời gian thử thách thì sao? Khoản 5 Điều 65 Bộ luật hình sự hiện hành quy định: “Trong thời gian thử thách, nếu người được hưởng án treo cố ý vi phạm nghĩa vụ theo quy định của Luật thi hành án hình sự 02 lần trở lên, thì Tòa án có thể quyết định buộc người đó phải chấp hành hình phạt tù của bản án đã cho hưởng án treo. Trường hợp thực hiện hành vi phạm tội mới thì Tòa án buộc người đó phải chấp hành hình phạt của bản án trước và tổng hợp với hình phạt của bản án mới theo quy định tại Điều 56 của Bộ luật này”.

Thứ nhất, người được hưởng án treo cố ý vi phạm nghĩa vụ theo quy định của Luật thi hành án hình sự 02 lần trở lên. Điều 64, 65 Luật thi hành án hình sự quy định như sau:

- Nghĩa vụ của người được hưởng án treo:

+ Chấp hành nghiêm chỉnh cam kết của mình trong việc tuân thủ pháp luật, thực hiện đầy đủ nghĩa vụ công dân, nội quy, quy chế của nơi cư trú, làm việc; tích cực tham gia lao động, học tập; chấp hành đầy đủ các hình phạt bổ sung, nghĩa vụ bồi thường thiệt hại.

+ Phải có mặt theo yêu cầu của Ủy ban nhân dân cấp xã được giao giám sát, giáo dục.

+ Trường hợp người được hưởng án treo đi khỏi nơi cư trú từ 01 ngày trở lên thì phải khai báo tạm vắng.

+ Ba tháng một lần trong thời gian thử thách người được hưởng án treo phải nộp bản tự nhận xét về việc chấp hành pháp luật cho người trực tiếp giám sát, giáo dục; trường hợp đi khỏi nơi cư trú từ 03 tháng đến 06 tháng, thì phải có nhận xét của Công an cấp xã nơi người đó đến lưu trú hoặc tạm trú để trình với Ủy ban nhân dân cấp xã được giao giám sát, giáo dục người đó.

- Việc lao động, học tập của người được hưởng án treo:

+ Người được hưởng án treo là cán bộ, công chức, viên chức, sĩ quan, quân nhân chuyên nghiệp, hạ sĩ quan, chiến sĩ, công nhân quốc phòng, công nhân công an, người lao động nếu được tiếp tục làm việc tại cơ quan, tổ chức thì được bố trí công việc bảo đảm yêu cầu giám sát, giáo dục, được hưởng tiền lương và chế độ khác phù hợp với công việc mà mình đảm nhiệm, được tính vào thời gian công tác, thời gian tại ngũ theo quy định của pháp luật.

+ Trong thời gian thử thách, người được hưởng án treo không thuộc trường hợp quy định tại khoản 1 Điều này được Uỷ ban nhân dân cấp xã tạo điều kiện để người đó tìm việc làm.

+ Người được hưởng án treo được cơ sở giáo dục phổ thông, giáo dục nghề nghiệp tiếp nhận học tập thì được hưởng quyền lợi theo quy chế của cơ sở đó.

+ Người được hưởng án treo thuộc đối tượng được hưởng chế độ ưu đãi theo quy định của pháp luật về ưu đãi người có công với cách mạng, người đang hưởng chế độ bảo hiểm xã hội thì vẫn được hưởng các chế độ, chính sách theo quy định của pháp luật.

Nếu người bị kết án cố tình vi phạm từ hai lần một trong số các nghĩa vụ nói trên thì Tòa án có thể buộc họ phải chấp hành hình phạt tù đã tuyên đối với họ. Đây là trường hợp tùy nghi chứ không phải bắt buộc. Nghĩa là, nếu người được hưởng án treo vi phạm nghĩa vụ từ hai lần trở lên thì việc quyết định có buộc họ phải chấp hành hình phạt tù hay không tùy thuộc vào kết quả xem xét của Tòa án.

Thứ hai, người được hưởng án treo phạm tội mới. Theo quy định này, người bị án treo phạm tội mới trong thời gian thử thách, bất kể là với lỗi vô ý hay cố ý thì không được hưởng án treo nữa. Tức là, khi đó, Toà án buộc người được miễn chấp hành hình phạt tù phải chấp hành hình phạt tù đã tuyên đối với anh ta. Nên nhớ, khi được hưởng án treo, người bị kết án chưa chấp hành bản án đã tuyên đối với mình. Nếu họ không phạm tội mới thì khi hết thời gian thử thách, hình phạt tù đó coi như không còn. Trong trường hợp này, người được hưởng án treo phạm tội mới, vi phạm điều kiện, họ phải chấp hành hình phạt tù đó từ đầu. Đồng thời, tổng hợp hình phạt của tội phạm mới theo quy định về tổng hợp hình phạt của nhiều bản án (Điều 56 Bộ luật hình sự).

Ví dụ, A bị tuyên 2 năm tù nhưng được hưởng án treo với thời gian thử thách là 3 năm. Sau 2 năm kể từ khi tính thời gian thử thách, A phạm tội mới và bị tuyên phạt 1 năm tù. Như vậy, tổng hợp hình phạt đối với A là 3 năm tù (2 năm tù của bản án đã được hưởng án treo và 1 năm tù của tội phạm mới). Toà án buộc A phải chấp hành 3 năm tù này.

Một điểm mới của Bộ luật hình sự năm 1999 so với Bộ luật hình sự năm 1985 là quy định về “người được hưởng án treo mà phạm tội mới” trong thời gian thử thách. Bộ luật hình sự năm 1985 quy định chỉ khi người nào “phạm tội mới do vô ý và bị phạt tù” hay “phạm tội mới do cố ý” thì Toà án mới quyết định buộc họ phải chấp hành hình phạt (tù) của bản án trước và tổng hợp với hình phạt của bản án mới. Khi đó, Bộ luật hình sự năm 1999 quy định “người được hưởng án treo mà phạm tội mới trong thời gian thử thách” thì bất kể vô ý hay cố ý, có bị phạt tù hay không bị phạt tù cũng bị Toà án buộc phải chấp hành hình phạt (tù) của bản án trước và tổng hợp hình phạt với bản án mới. Điểm sửa đổi này dẫn đến sự bất lợi cho người bị kết án nhưng là một sửa đổi hợp lý vì nó tạo nên sự công bằng trong xử lý hình sự và góp phần mang lại hiệu quả của hình phạt. Bộ luật hình sự năm 2015 đã kế thừa điểm tiến bộ đó và còn bổ sung thêm nội dung người được hưởng án treo cố ý vi phạm nghĩa vụ theo quy định của Luật thi hành án hình sự 02 lần trở lên, thì Tòa án có thể quyết định buộc người đó phải chấp hành hình phạt tù của bản án đã cho hưởng án treo. Điểm mới bổ sung này nhằm hạn chế những người được hưởng án treo tuy không phạm tội mới nhưng cố ý không thực hiện các nghĩa vụ đối với người được hưởng án treo, khiến cho mục đích của việc cho hưởng án treo không đảm bảo.

      Người được hưởng án treo đã chấp hành xong một phần hai thời gian thử thách và có nhiều tiến bộ thì theo đề nghị của cơ quan, tổ chức có trách nhiệm giám sát và giáo dục, Toà án có thể rút ngắn thời gian thử thách.

Theo Nghị quyết số 01/2007/NQ-HĐTP, người được hưởng án treo được rút ngắn thời gian thử thách khi có đủ các điều kiện sau đây:

- Đã chấp hành được một phần hai thời gian thử thách;

- Chấp hành nghiêm chỉnh pháp luật; thành thực hối cải, tích cực lao động, học tập;

- Được cơ quan, tổ chức hoặc chính quyền địa phương có trách nhiệm giám sát, giáo dục đề nghị bằng văn bản xem xét rút ngắn thời gian thử thách.

* Về mức rút ngắn thời gian thử thách:

- Mỗi lần người được hưởng án treo có thể được Toà án quyết định rút ngắn thời gian thử thách từ ba tháng đến một năm.

- Người được hưởng án treo có thể được Toà án quyết định rút ngắn thời gian thử thách nhiều lần, nhưng phải bảo đảm thời hạn thực tế chấp hành thời gian thử thách là ba phần tư.

* Người được hưởng án treo lập công hoặc mắc bệnh hiểm nghèo và có đủ các điều kiện nêu trên, thì Toà án có thể quyết định miễn chấp hành thời gian thử thách còn lại.

5. Một số nội dung khác liên quan đến án treo

Dưới đây là một số nội dung liên quan đến án treo:

- Người được hưởng án treo có thể phải chịu hình phạt bổ sung theo quy định của Bộ luật hình sự hiện hành.

- Trong thời gian thử thách, Toà án giao người được hưởng án treo cho cơ quan, tổ chức nơi người đó làm việc hoặc chính quyền địa phương nơi người đó thường trú để giám sát và giáo dục. Gia đình người bị kết án có trách nhiệm phối hợp với cơ quan, tổ chức, chính quyền địa phương trong việc giám sát, giáo dục người đó - khoản 2 Điều 65 Bộ luật hình sự.

Do vậy, khi quy định cho người bị kết án được hưởng án treo, nếu người đó là cán bộ, nhân viên nhà nước thì Toà án giao người bị kết án cho cơ quan chủ quản và Ủy ban nhân dân xã, phường, thị trấn theo dõi, giáo dục. Nếu người đó không phải là cán bộ, nhân viên nhà nước thì Toà án giao người bị kết án cho Ủy ban nhân dân xã, phường, thị trấn nơi người đó cư trú để theo dõi, giáo dục.

Theo Nghị quyết số 01/2007/NQ-HĐTP, khi giao người bị xử phạt tù cho hưởng án treo cho cơ quan, tổ chức nơi người đó làm việc hoặc chính quyền địa phương nơi người đó thường trú để giám sát và giáo dục trong thời gian thử thách, Toà án phải ghi rõ tên, địa chỉ đầy đủ của cơ quan, tổ chức hoặc tên xã, phường, thị trấn; tên huyện, thị xã, thành phố thuộc tỉnh; tên tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương đó và quyết định như sau:

- Trường hợp người được hưởng án treo là cán bộ, công chức hoặc đang học tập tại các cơ sở giáo dục, đào tạo mà vẫn được tiếp tục làm việc, học tập, thì giao cho cơ quan, tổ chức trực tiếp quản lý người được hưởng án treo giám sát và giáo dục;

- Trường hợp người được hưởng án treo là quân nhân, công nhân quốc phòng mà vẫn được tại ngũ, thì giao cho đơn vị quân đội từ cấp đại đội hoặc tương đương trở lên giám sát và giáo dục;

- Trường hợp người được hưởng án treo là người lao động làm công ăn lương mà vẫn được tiếp tục làm việc, thì giao cho doanh nghiệp, hợp tác xã nơi họ làm việc giám sát và giáo dục;

- Trường hợp người được hưởng án treo không thuộc đối tượng được hướng dẫn tại các điểm a, b và c tiểu mục 6.6 Nghị quyết số 01/2007/NQ-HĐTP, thì giao cho Uỷ ban nhân dân xã, phường, thị trấn nơi người được hưởng án treo thường trú giám sát và giáo dục.

Ví dụ 1: Giao Nguyễn Văn A cho Công ty cổ phần Nam Á có địa chỉ tại số 10, đường N, quận Y, thành phố H giám sát và giáo dục trong thời gian thử thách.

Ví dụ 2: Giao Trần Thế B cho Ủy ban nhân dân xã X, huyện H, tỉnh N giám sát và giáo dục trong thời gian thử thách.

Theo quy định của pháp luật hiện hành, người bị kết án phạt tù nhưng được hưởng án treo và hình phạt cải tạo không giam giữ không có hậu quả pháp lý khác nhau nhiều. Trong khi đó, trên thực tế, người phạm tội được hưởng án treo có trường hợp phạm tội chắc chắn có tính nguy hiểm hơn người phạm tội bị phạt cải tạo không giam giữ. Mặt khác, theo quy định, người bị kết án cải tạo không giam giữ còn bị khấu trừ thu nhập, trong khi đó người được hưởng án treo thì không bị áp dụng. Điều này còn là điểm bất hợp lý. Trong tương lai, nên nghiên cứu để phải hoàn thiện điểm này.

VII. THA TÙ TRƯỚC THỜI HẠN CÓ ĐIỀU KIỆN (Điều 66 Bộ luật hình sự)

Tha tù trước thời hạn có điều kiện là trường hợp một người đang chấp hành hình phạt tù được trả tự do trước thời hạn đã được xác định trong bản án khi có đủ các căn cứ theo luật định.

1. Căn  cứ để người bị kết án phạt tù được tha sớm

Người đang chấp hành án phạt tù về tội phạm nghiêm trọng, tội phạm rất nghiêm trọng hoặc tội phạm đặc biệt nghiêm trọng mà đã được giảm thời hạn chấp hành án phạt tù hoặc người đang chấp hành án phạt tù về tội phạm ít nghiêm trọng có thể được tha tù trước thời hạn khi có đủ các điều kiện sau đây (khoản 1 Điều 66):

a) Phạm tội lần đầu;

Căn cứ này được áp dụng đối với những người lần đầu phạm tội hoặc đã từng bị kết án nhưng đã được xóa án tích.

b) Có nhiều tiến bộ, có ý thức cải tạo tốt;

c) Có nơi cư trú rõ ràng;

d) Đã chấp hành xong hình phạt bổ sung là hình phạt tiền, nghĩa vụ bồi thường thiệt hại và án phí;

Người bị kết án phạt tù có thể bị áp dụng nhiều loại hình phạt bổ sung khác nhau. Tuy nhiên, căn cứ này chỉ đòi hỏi người bị kết án phải chấp hành xong hình phạt bổ sung tiền, đóng xong án phí và bồi thường đầy đủ các nghĩa vụ dân sự.

đ) Đã chấp hành được ít nhất là một phần hai mức phạt tù có thời hạn hoặc ít nhất là 15 năm đối với trường hợp bị phạt tù chung thân nhưng đã được giảm xuống tù có thời hạn.

 

Trường hợp người phạm tội là người có công với cách mạng, thân nhân của người có công với cách mạng, người đủ 70 tuổi trở lên, người khuyết tật nặng hoặc khuyết tật đặc biệt nặng, phụ nữ đang nuôi con dưới 36 tháng tuổi thì phải chấp hành được ít nhất là một phần ba mức phạt tù có thời hạn hoặc ít nhất là 12 năm đối với trường hợp bị phạt tù chung thân nhưng đã được giảm xuống tù có thời hạn;

e) Không thuộc một trong các trường hợp phạm tội quy định tại khoản 2 Điều này.

Khoản 2 Điều này quy định:

a) Người bị kết án về một trong các tội quy định tại Chương XIII, Chương XXVI, Điều 299 của Bộ luật này; người bị kết án 10 năm tù trở lên về một trong các tội quy định tại Chương XIV của Bộ luật này do cố ý hoặc người bị kết án 07 năm tù trở lên đối với một trong các tội quy định tại các điều 168, 169, 248, 251 và 252 của Bộ luật hình sự 2015;

b) Người bị kết án tử hình được ân giảm hoặc thuộc trường hợp quy định tại khoản 3 Điều 40 của Bộ luật này.

 

2. Điều kiện của tha tù trước hạn có điều kiện

Tha tù trước hạn có điều kiện là một chế định nhân đạo, tạo cơ hội cho người đang chấp hành hình phạt tù sớm hòa nhập với cộng đồng, tự mình cải tạo bản thân trở thành người tốt, sống có ích, không phạm tội mới. Bởi vậy, người được tha tù trước hạn phải đảm bảo điều kiện là sống tốt trong thời gian thử thách, không vi phạm nghĩa vụ từ 2 lần trở lên, không vi phạm hành chính 2 lần trở lên và không phạm tội mới. Thời gian thử thách được xác định là mức phạt tù còn lại mà lẽ ra người bị kết án phải chấp hành. Nếu người được tha tù trước hạn vi phạm điều kiện thì tủy trường hợp sẽ bị xử lý như sau (khoản 4 Điều 66):

- Người được tha tù trước thời hạn có điều kiện cố ý vi phạm nghĩa vụ 02 lần trở lên hoặc bị xử phạt vi phạm hành chính 02 lần trở lên trong thời gian thử thách, thì Tòa án có thể hủy bỏ quyết định tha tù trước thời hạn có điều kiện đối với người đó và buộc họ phải chấp hành phần hình phạt tù còn lại chưa chấp hành.

Về bản chất pháp lý, người được tha tù trước thời hạn có điều kiện vẫn là người đang chấp hành án, chỉ thay đổi hình thức từ chấp hành án trong các cơ sở giam giữ sang chấp hành án tại cộng đồng xã hội. Người được tha tù trước thời hạn có điều kiện phải thực hiện các nghĩa vụ trong thời gian thử thách. Người được tha tù trước thời hạn phải có nghĩa vụ trình diện ngay UBND, công an xã, phường, thị trấn nơi về cư trú và đăng ký tạm trú, thường trú theo quy định của Luật cư trú; cam kết về tuân thủ pháp luật và các quy định về tha tù trước thời hạn có điều kiện; bị hạn chế quyền tự do cư trú; bị cấm tham gia các tổ chức chính trị; cấm đảm nhiệm chức vụ, quyền hạn, v.v.. Ngoài ra, nếu người được tha tù trước hạn vi phạm và bị xử phạt vi phạm hành chính từ 2 lần trở lên về bất kỳ hành vi gì cũng coi như là đã vi phạm điều kiện của tha tù trước thời hạn.

- Nếu người đó thực hiện hành vi phạm tội mới trong thời gian thử thách thì Tòa án buộc người đó chấp hành hình phạt của bản án mới và tổng hợp với phần hình phạt tù chưa chấp hành của bản án trước theo quy định tại Điều 56 của Bộ luật này.

3. Một số vấn đề khác có liên quan

- Về thủ tục tha tù trước thời hạn, theo đề nghị của cơ quan thi hành án hình sự có thẩm quyền, Tòa án quyết định tha tù trước thời hạn có điều kiện đối với người bị kết án. Thẩm quyền quyết định tha tù trước thời hạn có điều kiện do Tòa án nhân dân cấp tỉnh nơi phạm nhân chấp hành án quyết định.

- Người được tha tù trước thời hạn có điều kiện đã chấp hành được ít nhất là một phần hai thời gian thử thách và có nhiều tiến bộ thì theo đề nghị của cơ quan thi hành án hình sự có thẩm quyền, Tòa án có thể quyết định rút ngắn thời gian thử thách.

Việc tha tù trước thời hạn có điều kiện sẽ giảm bớt ngân sách nhà nước đầu tư xây dựng cơ sở vật chất; giảm bớt chi phí cho công tác quản lý, thực hiện chế độ ăn, ở, mặc, khám, chữa bệnh, sinh hoạt, học tập và các chế độ, chính sách khác đối với phạm nhân; giảm nhu cầu biên chế cán bộ của các cơ sở giam giữ.

Theo ước tính, chi phí trung bình cho một phạm nhân một năm khoảng 9.950.000 đồng (chỉ gồm chi phí đầu tư cho việc sửa chữa cơ sở giam giữ, giáo dục cải tạo, thực hiện chế độ, chính sách đối với phạm nhân). Nếu số lượng người được tha tù trước thời hạn có điều kiện khoảng 20.000 người thì sẽ tiết kiệm cho ngân sách nhà nước khoảng 200 tỷ đồng/năm và giảm nhu cầu biên chế khoảng 3.000 cán bộ, chiến sĩ của các cơ sở giam giữ (tính theo tỷ lệ một cán bộ/6 phạm nhân).

Biện pháp tha tù trước thời hạn có điều kiện được cho là có tính răn đe xã hội cao, đề cao tính nghiêm minh của pháp luật, tạo động lực thúc đẩy phạm nhân cải tạo tiến bộ, mặt khác, tạo điều kiện cho người chấp hành án phạt tù cải tạo tiến bộ có cơ hội tái hòa nhập cộng đồng sớm hơn, có điều kiện tham gia học tập, lao động sản xuất nuôi sống bản thân, giúp đỡ gia đình. Tuy nhiên, nếu áp dụng chế định này không khéo sẽ tạo điều kiện cho người được tha tù sớm tái phạm và tạo ra hiệu ứng không tốt cho mục đích phòng ngừa chung.

VIII. XOÁ ÁN TÍCH

Xoá án tích là một chế định trong pháp luật hình sự Việt Nam xuất phát từ nguyên tắc nhân đạo nhằm khuyến khích người chấp hành án sau khi chấp hành xong trở thành người có ích cho xã hội, không có ý định phạm tội mới. Đây cũng là một quy định nhằm hỗ trợ cho việc đem lại mục đích của hình phạt. Người phạm tội có thể xuất phát từ một nguyên nhân nào đó, sau khi đã bị Nhà nước và xã hội lên án, nếu biết ăn năn, tự cải tạo, phấn đấu trở thành người hữu ích cho xã hội theo quy định của pháp luật thì sẽ được Nhà nước xem là chưa phạm tội. Điều này giúp họ xoá đi mặc cảm tội lỗi mà họ từng gây ra và nếu vẫn còn mặc cảm đó thì đôi khi lại là động cơ cho việc đi vào con đường phạm tội tiếp tục.

Xuất phát từ những cơ sở trên, quy định về việc xoá án tích là một nội dung tích cực và thời hạn để có thể xem một người đã từng phạm tội là chưa phạm tội phụ thuộc vào tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm mà họ từng thực hiện. Do vậy, trong những trường hợp phạm tội khác nhau, quy định về việc xoá án tích là không như nhau. Một số trường hợp dù bị kết án nhưng vẫn không bị coi là có án tích. Đó là: người bị kết án do lỗi vô ý về tội phạm ít nghiêm trọng, tội phạm nghiêm trọng và người được miễn hình phạt không bị coi là có án tích (khoản 2 Điều 69 Bộ luật hình sự).

Khoản 2 Điều 69 quy định những trường hợp người bị kết án nhưng không mang án tích có vẻ như thiếu công bằng khi so sánh với một người bị xử phạt vi phạm hành chính. Người bị xử phạt hành chính là người có hành vi vi phạm pháp luật hành chính, và dĩ nhiên trong sự so sánh với tội phạm thì hành vi vi phạm pháp luật hành chính có tính nguy hiểm thấp hơn. Ví dụ, một người chạy xe lạng lách, đánh võng không gây tai nạn bị coi là vi phạm luật giao thông (hành chính). Một người khác cũng lạng lách, đánh võng nhưng gây tai nạn, gây thiệt hại cho tính mạng của người khác thì bị coi là tội phạm (hình sự). Tuy nhiên, theo quy định này, người phạm tội bị kết án lại không mang án tích (được coi như không có tiền án). Trong khi đó, người có hành vi vi phạm pháp luật hành chính và bị xử phạt hành chính sẽ bị coi là có tiền sự trong khoảng thời gian 6 tháng - 1 năm tuỳ trường hợp, sau khi đã chấp hành xong quyết định xử phạt. 

Hiện tại, trong Bộ luật hình sự có một số tội phạm, nhà làm luật quy định cấu thành tội phạm cơ bản có đi kèm dấu hiệu tiền án và tiền sự. Ví dụ, theo Điều 173 Bộ luật hình sự hiện hành có quy định về tội trộm cắp tài sản có dấu hiệu “đã bị xử phạt hành chính về hành vi chiếm đoạt tài sản mà còn vi phạm” khi tài sản trộm cắp dưới 2 triệu đồng. Như vậy, nếu một người đã được miễn hình phạt về các tội chiếm đoạt tài sản mà lại trộm cắp tài sản có giá trị dưới hai triệu đồng có thể không bị coi là phạm tội trộm cắp tài sản. Tuy nhiên, nếu một người bị xử phạt hành chính về hành vi chiếm đoạt, đã chấp hành xong quyết định xử phạt mà trộm cắp tài sản dưới hai triệu đồng sẽ bị coi là phạm tội. Trong trường hợp dấu hiệu “đã bị xử phạt hành chính” không phải là dấu hiệu trong cấu thành tội phạm thì khi quyết định hình phạt, dấu hiệu này cũng được coi là một tình tiết thuộc về nhân thân người phạm tội để quyết định tăng nặng trách nhiệm hình sự đối với họ.

 

Theo quy định của Bộ luật hình sự hiện hành, có các trường hợp có án tích được quy định về việc xoá án tích như sau:

1. Đương nhiên được xoá án tích (Điều 70 Bộ luật hình sự)

Đương nhiên được xoá án tích là trường hợp người bị kết án được công nhận là chưa bị kết án mà không cần phải có sự xem xét và quyết định của Toà án.

Đương nhiên được xóa án tích được áp dụng đối với người bị kết án không phải về các tội quy định tại Chương XIII và Chương XXVI của Bộ luật hình sự. Cụ thể:

- Người được đương nhiên xóa án tích nếu đã qua các thời hạn sau tùy theo đối tượng:

+ 01 năm trong trường hợp bị phạt cảnh cáo, phạt tiền, cải tạo không giam giữ, phạt tù nhưng được hưởng án treo;

+ 02 năm trong trong trường hợp bị phạt tù đến 05 năm;

+ 03 năm trong trường hợp bị phạt tù từ trên 05 năm đến 15 năm;

+ 05 năm trong trường hợp bị phạt tù từ trên 15 năm, tù chung thân hoặc tử hình nhưng đã được giảm án.

- Các thời hạn trên được tính kể từ:

+ Người bị kết án đã chấp hành xong bản án (hình phạt chính, hình phạt bổ sung, các quyết định khác ghi trong bản án); hoặc

+ Người bị kết án đã hết thời hiệu thi hành bản án; hoặc

+ Người được hưởng án treo đã hết thời gian thử thách và chấp hành xong hình phạt bổ sung, các quyết định khác của bản án.

Điều 70 còn quy định: “Trường hợp người bị kết án đang chấp hành hình phạt bổ sung là quản chế, cấm cư trú, cấm đảm nhiệm chức vụ, cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định, tước một số quyền công dân mà thời hạn phải chấp hành dài hơn thời hạn quy định tại các điểm a, b và c khoản này thì thời hạn đương nhiên được xóa án tích sẽ hết vào thời điểm người đó chấp hành xong hình phạt bổ sung.”

Quy định này chỉ phù hợp đối với người bị áp dụng hình phạt bổ sung là cấm đảm nhiệm chức vụ, cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định, tước một số quyền công dân. Đối với hai loại hình phạt bổ sung còn lại, thời hạn bắt đầu tính là kể từ khi chấp hành xong hình phạt tù. Có lẽ các nhà làm luật đang sửa nội dung này trước khi Bộ luật hình sự được tái thông qua.

 

Cơ quan quản lý cơ sở dữ liệu lý lịch tư pháp có trách nhiệm cập nhật thông tin về tình hình án tích của người bị kết án và khi có yêu cầu thì cấp phiếu lý lịch tư pháp xác nhận không có án tích, nếu có đủ điều kiện quy định tại Điều 70. Theo quy định của Bộ luật hình sự năm 2015, chỉ khi người bị kết án có yêu cầu cấp phiếu lý lịch tư pháp, cơ quan quản lý lý lịch tư pháp mới cấp. Bộ luật hình sự đã bỏ nội dung Tòa án phải cấp giấy chứng nhận được xóa án tích cho người được đương nhiên xóa án tích.

2. Xoá án tích theo quyết định của Toà án (Điều 71 Bộ luật hình sự)

Xóa án tích theo quyết định của Tòa án được áp dụng đối với người bị kết án về một trong các tội quy định tại Chương XIII và Chương XXVI của Bộ luật này.

Tòa án quyết định việc xóa án tích đối với người bị kết án căn cứ vào tính chất của tội phạm đã thực hiện, thái độ chấp hành pháp luật, thái độ lao động của người bị kết án và đủ các điều kiện sau đây:

- Chấp hành xong hình phạt chính hoặc hết thời gian thử thách án treo;

- Chấp hành xong hình phạt bổ sung, các quyết định khác của bản án;

- Không thực hiện hành vi phạm tội mới trong thời hạn sau đây:

+ 01 năm trong trường hợp bị phạt cảnh cáo, phạt cải tạo không giam giữ, phạt tù nhưng được hưởng án treo;

+ 03 năm trong trường hợp bị phạt tù đến 05 năm;

+ 05 năm trong trường hợp bị phạt tù từ trên 05 năm đến 15 năm;

+ 07 năm trong trường hợp bị phạt tù trên 15 năm, tù chung thân hoặc tử hình nhưng đã được giảm án.

Trường hợp người bị kết án đang chấp hành hình phạt bổ sung là quản chế, cấm cư trú, tước một số quyền công dân mà thời hạn phải chấp hành dài hơn thời hạn quy định tại điểm a, điểm b khoản 2 Điều 71 (1 năm, 3 năm) thì Tòa án quyết định việc xóa án tích từ khi người đó chấp hành xong hình phạt bổ sung.

Nhà làm luật đưa ra quy định này là không có căn cứ và không có nghĩa. Ví dụ, một người bị kết án từ 5 năm tù trở xuống thì thời hạn xoá án tích chỉ có 3 năm, nếu người này phải chấp hành hình phạt bổ sung là quản chế, cấm cư trú, hoặc tước một số quyền công dân trên 3 năm, Toà án có thể xem xét để quyết định việc xoá án tích khi người này đã chấp hành xong các hình phạt bổ sung đó xem có vẻ hợp lý dù không đúng với bản chất của chế định xoá án tích. Không đúng với bản chất của quy định về xoá án tích nghĩa là việc xoá án tích phải được xem xét sau một thời gian nhất định kể từ khi người này chấp hành xong bản án (hình phạt chính, hình phạt bổ sung, các quyết định khác nếu có). Như vậy, nếu người bị kết án có bị kết án về các hình phạt bổ sung nào đó thì khi họ chấp hành xong các hình phạt bổ sung đó mới bắt đầu tính thời hạn để xoá án tích. Với quy định hiện tại của nhà làm luật, họ muốn ám chỉ thời hạn xoá án tích được tính từ khi người này chấp hành xong hình phạt chính. Bởi vậy, khi thời hạn chấp hành hình phạt bổ sung dài hơn thời hạn xoá án tích, họ cho Toà án quyết định xoá án tích khi người bị kết án đã chấp hành xong hình phạt bổ sung. Đó là chưa kể, quy định này không áp dụng khi người bị kết án với hình phạt bổ sung là cấm đảm nhiệm chức vụ, cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định.

Một ví dụ khác chứng minh quy định này không có căn cứ, đó là: một người bị kết án trên 5 năm tù. Theo quy định, thời hạn xoá án tích của người này là 5 năm, 7 năm kể từ khi chấp hành xong bản án. Nếu theo quy định hiện hành, khi người này chấp hành xong hình phạt bổ sung, có thể 2 năm hoặc 3 năm (sau khi chấp hành xong hình phạt chính), người này đã lập tức được xem xét để xoá án tích dù thời hạn này thậm chí chưa bằng thời hạn xoá án tích của anh ta.

Với những phân tích trên, theo tôi, quy định “Trường hợp người bị kết án đang chấp hành hình phạt bổ sung là quản chế, cấm cư trú, tước một số quyền công dân mà thời hạn phải chấp hành dài hơn thời hạn quy định tại điểm a, điểm b khoản 2 Điều 71 (1 năm, 3 năm) thì Toà án quyết định việc xóa án tích từ khi người đó chấp hành xong hình phạxoáổ sung” nên bị xoá bỏ khỏi điều luật.

 

Khi đã qua các thời hạn nói trên, người muốn xin xoá án tích trong trường hợp này phải nộp đơn xin xoá án tích kèm theo nhận xét của chính quyền cấp xã nơi người đó cư trú hoặc làm việc cho Toà án đã xét xử sơ thẩm vụ án. Sau khi nhận đơn xin xoá án tích, Chánh án Toà án phải chuyển hồ sơ cho Viện kiểm sát cùng cấp để Viện kiểm sát phát biểu ý kiến bằng văn bản về đơn xin xoá án tích. Nếu thấy đủ điều kiện thì Chánh án ra quyết định chấp nhận và ra quyết định xoá án tích và ngược lại. Người đã bị Toà án bác đơn xin xoá án tích lần đầu phải chờ một năm sau mới được xin xoá án tích; nếu bị bác đơn lần thứ hai trở đi thì phải sau hai năm mới được xin xoá án tích.

3. Xoá án tích trong trường hợp đặc biệt (Điều 72 Bộ luật hình sự)

Trong trường hợp người bị kết án có những biểu hiện tiến bộ rõ rệt và đã lập công, được cơ quan, tổ chức nơi người đó công tác hoặc chính quyền địa phương nơi người đó thường trú đề nghị, thì có thể được Toà án xoá án tích nếu người đó đã bảo đảm được ít nhất một phần ba thời hạn quy định. Đây là một quy định nhằm khuyến khích người bị kết án tích cực, quyết tâm trong việc cải tạo, giáo dục sau khi đã chấp hành xong bản án.

4. Cách tính thời gian xoá án tích (Điều 73 Bộ luật hình sự)

a) Thời hạn để tính xoá án tích được tính kể từ ngày người bị kết án chấp hành xong bản án hoặc kể từ ngày hết thời hiệu thi hành bản án hình sự:

+ Việc chấp hành xong bản án bao gồm việc chấp hành xong hình phạt chính, hình phạt bổ sung và các quyết định khác của Toà án. Người được miễn chấp hành hình phạt còn lại được xem là chấp hành xong hình phạt.

+ Hết thời hiệu thi hành bản án hình sự thì coi như người bị kết án đã chấp hành xong bản án đó.

b) Nếu chưa hết thời gian để xoá án tích mà người bị kết án lại phạm tội mới và bị Tòa án kết án bằng bản án có hiệu lực pháp luật thì thời hạn để xoá án tích của tội cũ được tính kể từ ngày người bị kết án chấp hành xong bản án của tội mới. Như vậy, thời điểm chấp hành xong bản án của tội mới sẽ là thời điểm tính thời hạn xoá án tích cho cả tội cũ và tội mới.

                                         CÂU HỎI ÔN TẬP

1. Phân tích thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự.

2. Phân tích thời hiệu thi hành bản án hình sự.

3. Nêu những trường hợp miễn trách nhiệm hình sự.

4. Miễn hình phạt là gì?

5. Miễn chấp hành hình phạt là gì?

6. Giảm mức hình phạt đã tuyên là gì?

7. Hoãn chấp hành hình phạt và tạm đình chỉ chấp hành hình phạt là gì?

8. Phân tích án treo.

9. Nêu nội dung về tha tù trước thời hạn có điều kiện.

10. Phân tích các trường hợp xoá án tích.

 

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1.   Bộ luật hình sự năm 1999, 2015. Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội 1999, 2016.

2.   Lê Cảm: Trách nhiệm hình sự và miễn trách nhiệm hình sự, Nxb. Tư pháp, Hà Nội, 2005.

3.   Đinh Văn Quế: Bình luận khoa học Bộ luật hình sự 1999 (Phần chung), Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh, 2000.

4. Đinh Văn Quế: Tội phạm và hình phạt trong luật hình sự Việt Nam, Nxb. Đà Nẵng, 2001.

5.   Đinh Văn Quế: Các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2000.

6.   Trường Đại học Luật Hà Nội: Giáo trình luật hình sự Việt Nam, tập 1, Nxb. Công an nhân dân, Hà Nội, 2007.

7.   Trường Đại học Luật Hà Nội: Trách nhiệm hình sự và hình phạt, Nxb. Công an nhân dân, Hà Nội, 2001.

8.    Võ Khánh Vinh: Giáo trình luật hình sự Việt Nam (Phần chung),
Nxb. Công an nhân dân, Hà Nội, 2005.